‏سرشناسه : امين مهدي‌گردآورنده
‏عنوان و نام پديدآور : امرها و نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا از ديدگاه قرآن و حديث / به اهتمام مهدي امين ؛ با نظارت محمد بيستوني.
‏مشخصات نشر : تهران : موسسه نشر شهر‏ ، ۱۳۸۷.
‏مشخصات ظاهري : ۳۳۰ ص. ‏.م‌س ۱۴/۵ × ۱۰؛
‏فروست : تفسير موضوعي الميزان ؛ [ج.] ۳۹.
تفسير الميزان جوان
‏شابك : ‏‌978-600-5221-18-3
‏وضعيت فهرست نويسي : فيپا
‏يادداشت : اين كتاب بر اساس كتاب "الميزان في تفسير‌القرآن" تاليف محمدحسين طباطبايي است.
‏عنوان ديگر : الميزان في تفسير‌القرآن.
‏موضوع : تفاسير شيعه -- قرن ۱۴.
‏موضوع : امر به معروف و نهي از منكر -- جنبه‌هاي قرآني.
‏شناسه افزوده : بيستوني محمد، ‏‌۱۳۳۷ -‏
‏شناسه افزوده : طباطبايي ، محمدحسين ، ۱۲۸۱ - ۱۳۶۰. الميزان في تفسير‌القرآن.
‏شناسه افزوده : موسسه نشر شهر
‏شناسه افزوده : تفسير موضوعي الميزان ؛ [ج.] ۳۹.
‏رده بندي كنگره : ‏‌BP۹۸‏‌۱۳۸۷ ‏/الف۸۳ت۷۵ ۳۹.ج
‏رده بندي ديويي : ‏‌۲۹۷/۱۷۹
‏شماره كتابشناسي ملي : ۱۰۷۸۵۷۱

موضـوع صفحـه
تأييديه آية‌اللّه محمد يزدي رئيس شورايعالي مديريت حوزه علميه••• 5
تأييديه آية‌اللّه مرتضــي مقتدائـي مديريــت حــوزه علميــه قــم••• 6
تأييديه آية‌اللّه سيدعلي اصغر دستغيــب نماينـده خبرگان رهبري••• 7
مقــدمــه نـاشــــر••• 8
مقـدمــه مــؤلـــف••• 12
فصل اول: امـرهاي خــدا••• 17
قسمت اول: اوامـر تشـريـع شده در اول خلقــت انسـان••• 19
(372)
1 ـ امر به‌واجب‌بودن لباس‌ظاهري و باطني و مباح‌بودن‌زينت••• 19
2 ـ امـــر بــــه زينـــــت نيكــو بـــراي نمــاز••• 22
3 ـ مجوزالهي خوردن و نوشيدن و تحريم‌اسراف••• 23
4 ـ امــر بــه استفــاده از زينــت‌هــــاي الهــي••• 25
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
5 ـ امر به استفاده از رزق‌هاي پاكيزه الهي••• 28
6 ـ امر بـه قســط و عبــادت خالصــانـه ••• 31
(373)
قسمت دوم: تكــاليــف و احكــام فرعـي ديـن ••• 36
1 ـ امــر بــه اخــلاص در پـــــرستــش••• 36
2 ـ امــــر بــــه احســـان والـــديـــن••• 38
3 ـ امر به واجب بودن احتــرام پدر و مادر••• 39
4 ـ امر به تواضع نسبت به والدين و دعا در حق آنان••• 41
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
5 ـ امــر به اداي حقـوق واجب و نهي از اسراف و تبذير••• 43
(374)
6 ـ امــر به ملاطفت و بيان نرم با ارحام و فقيران فاميل••• 45
7 ـ امر بـــه صحــت عمـــل در خـــريــد و فـــروش••• 46
قسمت سوم: ساير اوامر الهـي••• 49
امر به انجام عبـادات و اجراي احكام ••• 49
امر به جهاد خالص: رعايت حق جهاد ••• 50
امر به انجـام واجبــات عبـادي و مـالـي و اعتصام به خـدا ••• 52
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
(375)
امــر بــه تــوبــه نصـــوح ••• 53
امر به استفاده از تمام خوردني‌هاي حلال و طيّب روي زمين ••• 55
هشـــدار از خطــــوات شيطــــان در رزق‌هــــاي طيّــب ••• 57
فصل دوم: نهـي‌هـاي خـدا••• 61
قسمت اول: نواهي تشريع شده در اول خلقت انسان ••• 63
1 ـ نهي از فريب شيطان ••• 63
2 ـ نهــي از فحشــــــاء••• 67
فهــرسـت مطـالـب
(376)
موضـوع صفحـه
تحريم‌هـــاي الهـــي در اول خلقـت انســـان••• 69
مــحرّمــــات مشتـــرك در همـــه اديـــــان ••• 71
قسمت دوم: تكاليف و احكام فرعي دين••• 82
1 ـ نهـــي از افراط و تفريــط در انفـــاق••• 82
2 ـ نهي‌شديداز فرزندكشي بخاطرترس‌از فقر و خواري••• 84
3 ـ نهــي شديـد از نزديــك شدن به عمــل زشـت زنا••• 85
4 ـ نـهـــي از قـتــــــــل نـفــــــــــس••• 86
فهــرسـت مطـالـب
(377)
موضـوع صفحـه
5 ـ نــهــي از تـجـاوز به مال يتيم••• 88
6 ـ نهــي از متـابعــت بـدون علم••• 90
7 ـ نهي‌از تكبر و خوشحالي‌زياد براي‌باطل••• 93
سَيِّئَـــه و مكـروه بــودن مَنْهيّـــات نزد خــدا••• 95
قـسمـت ســوم: سـايــر نواهـي الهـي••• 96
نهي از دشنام دادن بـه مقدسات دينـي ديگــران••• 96
نـهـي شـــديـــد از اشــاعـه فحشـــا••• 98
(378)
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
نهي شديد از افترا زدن به زنان شوهردار عفيف مؤمن غافل••• 100
نهي از كم‌فروشي و فســاد در معـاملات••• 103
نـهــي از تصـــرف بــاطــل در امـوال••• 105
نهي از رشــوه دادن و رشــوه گرفتـــن••• 106
نهي از باب‌كردن حلال و حرام بدون‌وحي••• 108
نهــي شديد از حــرام كردن حـلال خــدا••• 110
بــدعـــــت رهبـانيــــت مسيحــــــي••• 115
(379)
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
شــــرط جهـالــت در ارتكــــاب محرمــات••• 120
فصــل ســوم: تحــريــم‌هـاي الهـــي••• 123
تحريم‌شراب و شراب‌خواري،قمار وقماربازي••• 125
مقدمــه‌اي بر حكــم تحريـم شراب و قمــار••• 125
قُـــلْ فيْهِمـــآ اِثْــمٌ كَبيـــرٌ••• 127
تحريم چهارمرحله‌اي شراب••• 130
(380)
تحـريـــــم قطعـي شــراب••• 133
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
ترتيب آيات تحريم تدريجي شــراب و شراب‌خواري••• 134
روايـــــــــات وارده در تـحـــــريـــم شــــــراب••• 137
شرح آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام••• 141
دستـــــور نهــايـي كــامــل شـــراب‌خــــــواري ••• 158
تكليــف شــــراب‌خــواري‌هــاي قبـــل از تحريـــم••• 162
(381)
زمان‌تحريم شراب••• 168
تحـــــريــــم شـــــراب در همـــــــه اديـــــــان••• 170
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
روايات‌مربوط به‌تحريم شراب و قمار••• 171
تـحـــريــــم زنــــا••• 173
به زنا نزديك نشويد!••• 173
گفتــاري پيــرامـون حــرمــت زنــا••• 174
(382)
روايــات وارده در شنــاعــت زنــــا••• 187
تـحريـم ربا و ربـا خــواري در قـرآن••• 189
تشريع تحريــم ربـا••• 189
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
تشـــديـــد تحـــريـــــــم ربــــا••• 190
تقابــل ربــا با انفـــاق و صـدقــه••• 196
شديدترين لحن خدا عليه رباخواران••• 197
(383)
عبرت‌تاريخ درباره تسلط رباخواران و دوستي‌با دشمنان اسلام••• 198
مُخَبَّــط شـــدن ربــا خــواران بــوسيلــه مَــــسِّ شيطــــان••• 200
وضع مغزي و تفكرات انسان مخبّط••• 202
توجيـه‌مغز مخبّط رباخوار دربــاره همســاني تجــارت و ربــا••• 205
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
وَ اَحَــــلَّ اللّـــــهُ الْبَيْـــــعَ وَ حَــــرَّمَ الــــرِّبــــا!••• 208
تكليــف گناه رباخــواري و همه گناهان قبل از توبـه••• 212
(384)
افزايش مال بوسيله صدقات و نقصان آن بوسيله ربا••• 214
از طلب ربا آنچه نزد بدهكاران مانده صرف‌نظر كنيد!••• 225
اگر رباخواري را بس نكنيد به خدا و رسولش اعلان جنگ داده‌ايد!••• 226
اثبات مالكيت رباخوار بعــد از توبه بر اصــل مــال بــدون بهره••• 228
دستــور تمديد زمــان بازپرداخــت قرض فقرا تا زمان تمكن آنها••• 229
روايـــــــات وارده در زمينـــــه ربـــاخـــــواري••• 231
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
(385)
خــوردنـــي‌هــاي حـــلال و حــرام••• 232
حلّيّـت تمـام رزق‌هــاي پاكيزه خـدا••• 232
مجــوز خوردن گوشـت چارپايان بزرگسال و خردسال••• 233
موارد استثنا در غذاها، و تحريم آنها••• 235
تحريـم خوردنــي‌هـاي چهـارگانــه••• 236
شرايط اضطرار، و مجوزاستفاده محدوداز غذاهاي‌حرام••• 237
برداشته شــدن حكـم حرمت، بـه عنوان حكــم ثانـوي••• 239
حــلال‌شـــدن غذاي اهـــل كتاب و شرايـط و دلايل آن••• 241
فهــرسـت مطـالـب
(386)
موضـوع صفحـه
گـوشــت‌هــاي حلال و حــرام، و شرايط حرام شــدن گوشـت••• 248
حرمت‌خون و سه‌نوع‌گوشت، و انواع‌مردارها و كشتارهاي‌حرام••• 250
گــوشت مـيتــــه ، و شـرايــــط مـــردار شـــدن حيــــوان••• 253
حرام شدن گوشت به دليل ذبح در روي نُصُب و تقسيم با ازلام••• 259
روايات‌وارده در زمينه انواع گوشت‌هاي حرام••• 259
ضابطــه كلي بـراي تشخيــص حلال و حرام••• 261
ضابطه عام حلال بودن طيّبـات و پاكيزه‌هــا••• 262
ضوابـط و شرايــط خاص براي حــلال شدن گـوشــت شكـار••• 264
(387)
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
روايتي درباره شكار با سگ و ساير شكاري‌ها••• 267
ذبــــح شـــرعـــي، و شــــرايـــــــــط آن••• 268
روايات وارده در زمينــه ذبـح چهـار پايـــان••• 273
فلسفه قوانين الهي در مورد ذبح حيوان و خوردن گوشت••• 275
عوامـل‌طبيعي و فكري مؤثر در تغذيه انسـانها از گوشت••• 275
عقـايــد امت‌هــا در مــورد خــوردن گوشـت••• 277
(388)
تقابل ذبح و عاطفه، و فلسفه تجويز ذبح در قانون الهـي••• 281
چــرا اسلام حلّيّــت گوشت را مبنــي بر تذكيــه كــرده؟••• 289
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
تفسيري از امام صادق عليه‌السلام در فلسفه محرمات الهي••• 291
نفي احكام ساختگي زمان جاهليت درباره حيـوانات••• 294
ميــــــــــــــــوه‌و زرع••• 295
جواز خوردن ميوه و زرع••• 295
(389)
مجـوز خــوردن ميوه‌هـا••• 297
دادن حـــــق فقــرا در زمــان برداشــت مـحصـول••• 298
نهــي از اســـراف در استفــاده از ميـــــوه و زرع••• 299
روايات وارده در زمينـه حــق فقرا در ميــوه و زرع••• 300
مجموعه تفسير الميزان با حمايت مؤسسه عترت فاطمي چاپ و منتشر شده است كه بدين وسيله از مديران و كاركنان مؤسسه ياد شده تشكر و قدرداني مي‌شود.
مؤسسه قرآني تفسير جوان
(390)

اِلي سَيِّدِنا وَ نَبِيِّنا مُحَمَّدٍ
رَسُـولِ اللّـهِ وَ خاتَـمِ النَّبِيّينَ وَ اِلي مَوْلانا
وَ مَوْلَي الْمُوَحِّدينَ عَلِيٍّ اَميرِ الْمُؤْمِنينَ وَ اِلي بِضْعَةِ
الْمُصْطَفي وَ بَهْجَةِ قَلْبِهِ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمينَ وَ اِلي سَيِّدَيْ
شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ، السِبْطَيْنِ، الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ اِلَي الاَْئِمَّةِ التِّسْعَةِ
الْمَعْصُومينَ الْمُكَرَّمينَ مِنْ‌وُلْدِ الْحُسَيْنِ لاسِيَّما بَقِيَّـــةِ‌اللّهِ فِي‌الاَْرَضينَ وَ وارِثِ عُلُومِ
الاَْنْبِياءِ وَ الْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّينِ ،
الْحُجَّةِ‌بْنِ‌الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالي فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ
الاَْوْلِياءِوَيامُذِلَ‌الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ‌الْمُتَّصِلُ‌بَيْنَ‌الاَْرْضِ‌وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا
وَ اَهْلَنَا الضُّـــرَّ في غَيْبَتِـــكَ وَ فِراقِـــكَ وَ جِئْنـا بِبِضاعَـةٍ
(6)
مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ
فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ
اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبري و رييس شورايعالي مديريت حوزه علميه
بِسْمِ اللّه‌ِ الرَّحْمنِ الرَّحيم
قرآن كريم اين بزرگ‌ترين هديه آسماني و عالي‌ترين چراغ هدايت كه خداوند عالم به وسيله آخرين پيامبرش براي بشريت فروفرستاده است؛ همواره انسان‌ها را دستگيري و راهنمايي نموده و مي‌نمايد. اين انسان‌ها هستند كه به هر مقدار بيشتر با اين نور و رحمت ارتباط برقرار كنند بيشتر بهره مي‌گيرند. ارتباط انسان‌ها با قرآن كريم با خواندن، انديشيدن،
(7)
فهميدن، شناختن اهداف آن شكل مي‌گيرد. تلاوت، تفكر، دريافت و عمل انسان‌ها به دستورالعمل‌هاي آن، سطوح مختلف دارد. كارهايي كه براي تسهيل و روان و آسان كردن اين ارتباط انجام مي‌گيرد هركدام به نوبه خود ارزشمند است. كارهاي گوناگوني كه دانشمند محترم جناب آقاي دكتر بيستوني براي نسل جوان در جهت اين خدمت بزرگ و امكان ارتباط بهتر نسل‌جوان با قرآن انجام‌داده‌اند؛ همگي قابل تقدير و تشكر و احترام است. به علاقه‌مندان بخصوص جوانان توصيه مي‌كنم كه از اين آثار بهره‌مند شوند.
توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.
محمد يزدي
رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبري 1/2/1388

(8)
بِسْمِ اللّه‌ِ الرَّحْمنِ الرَّحيم
توفيق نصيب گرديد از مؤسسه قــرآني تفسير جوان بازديد داشته باشم و مواجه شدم با يك باغستان گسترده پرگل و متنوع كه به‌طور يقين از معجزات قرآن است كه اين ابتكارات و روش‌هاي نو و جالب را به ذهن يك نفر كه بايد مورد عنايت ويژه قرار گرفته باشد القاء نمايد تا بتواند در سطح گسترده كودكان و جوانان و نوجوانان و غيرهم را با قرآن‌مجيد مأنوس به‌طوري‌كه مفاهيم بلند و باارزش قرآن در وجود آنها نقش بسته و روش آنها را الهي و قرآني نمايد و آن برادر بزرگوار جناب آقاي دكتر محمد بيستوني است كه اين توفيق نصيب ايشان گرديده و ذخيره عظيم و باقيات الصالحات جاري براي آخرت ايشان هست. به اميد اين كه همه اقدامات با خلوص قرين و مورد توجه ويژه حضرت بقيت‌اللّه‌الاعظم ارواحنافداه باشد.
(9)
مرتضي مقتدايي
به تاريخ يوم شنبه پنجم ماه مبارك رمضان‌المبارك 1427
(10)

بِسْمِ اللّه‌ِ الرَّحْمنِ الرَّحيم
«وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْيانا لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ» (89 / نحل)
تفسير الميزان گنجينه گرانبهائي است كه به مقتضاي اين كريمه قرآني حاوي جميع موضوعات و عناوين مطرح در زندگي انسان‌ها مي‌باشد. تنظيم موضوعي اين مجموعه نفيس اولاً موجب آن است كه هركس عنوان و موضوع مدّنظر خويش را به سادگي پيدا كند و ثانيا زمينه مناسبي در راستاي تحقيقات موضوعي براي پژوهشگران و انديشمندان جوان حوزه و دانشگاه خواهد بود.
اين توفيق نيز در ادامه برنامه‌هاي مؤسسه قرآني تفسير جوان در تنظيم و نشر آثار
(11)
قرآني مفسّرين بزرگ و نامي در طول تاريخ اسلام، نصيب برادر ارزشمندم جناب آقاي دكتر محمد بيستوني و گروهي از همكاران قرآن‌پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچنــان از توفيقــات و تأييــدات الهـي برخــوردار باشند.
سيدعلي اصغر دستغيب
28/9/86
(12)

براساس پژوهشي كه در مؤسسه قرآني تفسير جوان انجام شده، از صدر اسلام تاكنون حدود 000/10 نوع تفسير قرآن كريم منتشر گرديده است كه بيش از 90% آنها به دليل پرحجم بودن صفحات، عدم اعرابگذاري كامل آيات و روايات و كلمات عربي، نثر و نگارش تخصصي و پيچيده، قطع بزرگ كتاب و... صرفا براي «متخصصين و علاقمندان حرفه‌اي» كاربرد داشته و افراد عادي جامعه به ويژه «جوانان عزيز» آنچنان كه شــايستــه است نمي‌تـوانند از اين قبيل تفاسير به راحتي استفاده كنند.
مؤسسه قرآني تفسير جوان 15 سال براي ساده‌سازي و ارائه تفسير موضوعي و كاربردي در كنار تفسيرترتيبي تلاش‌هاي گسترده‌اي را آغاز نموده است كه چاپ و انتشار تفسير جوان (خلاصه 30 جلدي تفسير نمونه، قطع جيبي) و تفسير نوجوان (30 جلدي، قطع جيبي
(13)
كوچك) و بيش از يكصد تفسير موضوعي ديگر نظير باستان‌شناسي قرآن كريم، رنگ‌شناسي، شيطان‌شناسي، هنرهاي دستي، ملكه گمشده و شيطاني همراه، موسيقي، تفاسيـر گرافيكي و... بخشــي از خروجي‌هــاي منتشــر شده در هميــن راستــا مي‌باشــد.
كتابي كه ما و شما اكنون در محـضر نـوراني آن هستيـم حـاصـل تــلاش 30 ســاله «استادارجمند جناب آقاي‌سيدمهدي‌امين» مي‌باشد.ايشان تمامي مجلدات تفسيرالميزان را به دقــت مطــالعه كــرده و پس از فيش برداري، مطالب را «بدون هيچ گونه دخل و تصرف در متن تفسير» در هفتاد عنوان موضوعي تفكيك و براي نخستين بار «مجموعه 70 جلدي تفسير موضوعي الميزان» را تــدويــن نمــوده كــه هـم به صورت تك موضوعي و هم به شكل دوره‌اي براي جـوانـان عزيز قـابــل استفاده كاربردي‌است.
«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهري (ره) «بهترين تفسيري است كه در ميان
(14) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
شيعه و سني از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكي از بزرگ‌ترين آثار علمي علامه طباطبائي (ره)، و از مهم‌ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم‌نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسي (م 460 ه) و مجمع‌البيان شيخ طبرسي (م 548 ه) بزرگ‌ترين و جامع‌ترين تفسير شيعي و از نظر قوّت علمي و مطلوبيت روش تفسيري، بي‌نظير است. ويژگي مهم اين تفسير به‌كارگيري تفسير قرآن به قرآن و روش عقلــي و استــدلالي اســت. ايــن روش در كــار مفسّــر تنها در كنار هم‌گذاشتن آيات براي درك معناي واژه خلاصه نمي‌شود، بلكه موضوعات مشابه و مشتــرك در سوره‌هاي مختلف را كنار يكديگر قرار مي‌دهد، تحليل و مقايسه مي‌كند و براي درك پيام آيه به شيوه تدبّري و اجتهادي تـوسل مي‌جويد.
يكي از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه‌گرايي تفسير است. بي‌گمان اين خصيصه از
مقدمه ناشر (15)
انديشه و گرايش‌هاي اجتماعي علامه طباطبائي (ره) برخاسته است و لذا به مباحثي چون حكومت، آزادي، عدالت اجتماعي، نظم اجتماعي، مشكلات امّت اسلامي، علل عقب ماندگي مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده‌ها موضوع روز، روي آورده و به‌طورعميـق مورد بحث و بررسي قرارداده است.
شيوه مرحوم علاّمه به‌اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك‌سوره را مي‌آورد و آيه، آيه، نكات لُغوي و بياني‌آن‌را شرح مي‌دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعي است به تشريح آن مي‌پردازد.
ولــي متــأسفــانه قــدر و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات فــراوانــي كه با دانشجـويان يا دانش‌آموزان داشته‌ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دريــافتــه‌ام و به همين دليل نسبت به همكاري با جنــاب آقــاي
(16) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
سيدمهدي اميــن اقــدام نمــــــوده‌ام.
اميــدوارم ايـــن قبيــل تــلاش‌هــاي قــرآنــي مــا و شمــا بــراي روزي ذخيــره شــود كــه بــه جــز اعمــال و نيــات خـالصـانه، هيـچ چيـز ديگـري كـارسـاز نخواهد بود.
دكتر محمد بيستوني
رئيس مؤسسه قرآني تفسير جوان
تهران ـ تابستان 1388
مقدمه ناشر (17)

اِنَّـــهُ لَقُـــــرْآنٌ كَـــريــمٌ
فـــي كِتــــابٍ مَكْنُـــــونٍ
لا يَمَسُّـــهُ اِلاَّ الْمُطَهَّـــروُنَ
اين قـرآنـي اســت كــريــم
در كتـــــابـــي مكنــــــون
كه جز دست پــاكــان و فهـم خاصان بدان نرسد!
(77 ـ 79/ واقعه)
اين كتاب به منزله يك «كتاب مرجع» يافرهنگ معارف قرآن است كه از «تفسير الميزان» انتخـاب و
(18)
تلخيــص، و بر حسب موضوع طبقه‌بندي شده است.
در تقسيم‌بندي به عمل آمده از موضوعات قرآن كريم قريب 70 عنوان مستقل به دست آمد. هر يك از اين موضوعات اصلي، عنوان مستقلي براي تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعي تقسيم گرديد. هر فصل نيز به سرفصل‌هايي تقسيم شد. در اين سرفصل‌ها آيات و مفاهيم قرآني از متن تفسيـر الميــزان انتخــاب و پس از تلخيص، به روال منطقي، طبقه‌بندي و درج گرديد، به طوري كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت‌انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.
از لحــاظ زمــاني: كار انتخاب مطالب و فيش‌برداري و تلخيص و نگارش، از
مقدمه مؤلف (19)
اواخــر ســال 1357 شــروع و حــدود 30 ســال دوام داشتــه، و با توفيق الهي در ليالي مبــاركه قدر سال 1385پايان پذيرفتــه و آمــاده چــاپ و نشــر گـرديـده است.
هــدف از تهيه اين مجموعــه و نوع طبقه‌بندي مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآني، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسري بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايي دريافت كنند، و براي هر سؤال پاسخي مشخص و روشــن داشتـــه باشنــد.
سال‌هاي طولاني، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مي‌آموختيم اما وقتي در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين‌مان قرار مي‌گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعي كه شنيده بوديم بايد
(20) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
جواب مي‌داديم. زماني كه تفسير الميزان علامه طباطبايي، قدس‌اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايراني قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابي را كه لازم بود مي‌توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردي كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مي‌نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاي چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسي اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعي طبقه‌بندي و خلاصه شود و در قالب يك دائرة‌المعــارف در دستــرس همه دين‌دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه‌اي بـود كـه مـوجب تهيه اين مجلــدات گــرديد.
بديهي است اين مجلدات شامل تمامي جزئيات سوره‌ها و آيات الهي قرآن نمي‌شود، بلكه سعي شده مطالبي انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآني، علامه بزرگوار
مقدمه مؤلف (21)
به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.
اصــول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مي‌تواند براي پي‌گيــري آن‌ها به خود الميــزان مراجعه نمايد. براي اين منظور مستنــد هر مطلب با ذكــر شماره مجلــد و شماره صفحــه مربوطــه و آيه مورد استنــاد در هر مطلب قيد گرديده است.
ذكراين‌نكته لازم‌است كه چون‌ترجمه‌تفسيرالميزان به‌صورت دومجموعه 20 جلدي و 40جلدي منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه‌مراجعه به‌ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددي آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف‌نظراز تعداد مجلدات برويد.
و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسماني در مؤسسه‌اي انجام گيرد كه با هــدف نشــر معــارف قــرآن شــريـف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،
(22) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جنــاب آقـاي دكتـر محمــد بيستوني، اصلاح و تنقيــح و نظــارت همــه‌جــانبـه بر اين مجمــوعه قـرآني شريف را به عهــده گيــرد.
مؤسسه قرآني تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسماني قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآني را به صورت كتاب‌هايي در قطع جيبــي منتشــر مي‌كنــد. ايــن ابتكــار در نشــر هميــن مجلــدات نيــز به كار رفته، تــا مطــالعــه آن در هــر شــرايــط زمــانــي و مكــاني، براي جــوانان مشتاق فرهنگ الهي قرآن شريف، ساده و آسان گردد...
و ما همه بندگاني هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انجــام شــده و مي‌شـود، همه از جانب اوست !
و صلوات خدا بر محمّد مصطفي صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين
مقدمه مؤلف (23)
وظيفه الهي بودند، و بر علامه فقيد آية‌اللّه طباطبايي و اجداد او، و بر همه وظيفه‌داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته‌اي بودند و ما را نيز در مسيــر شنــاخت اسـلام واقعي پرورش دادنـد!
ليله قدر سال 1385
سيد مهدي حبيبي امين
(24) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

(25)
(26)
احكامــي كه ذيلاً به طور اجمال ذكر شده آن دسته از شرايع الهي است كه بدون استثنا در جميــع اديان الهـي وجود داشتـه است:

«يـآ بَنـي ادَمَ قَـدْ اَنْـزَلْنـا عَلَيْكُـمْ لِبــاســا يُــواري سَــوْءاتِكُــمْ وَ ريشــا
(27)
وَ لِبـاسُ التَّقْـوي ذلِــكَ خَيْـــرٌ ذلِــكَ مِــنْ ايــاتِ اللّـهِ لَعَلَّهُـمْ يَــذَّكَّــرُونَ»
«اي فرزندان آدم! ما بر شما لباسي فرو فرستاديم كه عورت‌هاي شما را مي‌پوشاند و نيز پوششي زيبا نازل كرديم، و لباس تقوا بهتر است كه آن از آيات خدا است، شايد ايشان متذكر شوند.» (26/اعراف)
جمله «يُواري سَوْءاتِكُمْ» دلالــت دارد بر اينكــه لباس، پوشــش واجــب و لازمي اســت كه كسي از آن بي‌نيــاز نيست و آن پوشــش عضوي است كه برهنه بودنش زشت و مايه رسوايــي آدمي اســت، به خــلاف ريش كه به معنــاي پوشش زايــد بر مقــدار حاجــت و باعــث زينت و جمــال اســت.
خــداي تعالي در اين جملــه بر آدميان منّــت مي‌گذارد كه به پوشيدن لباس و آرايــش خــود هدايتشان كرده اســت. و به طــوري كه بعضــي گفته‌اند اين آيــه
(28) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
دلالــت بــر مبـــاح بــودن لبــاس زينــت دارد.
«وَ لِباسُ التَّقْوي ذلِكَ خَيْرٌ...» در اينجا از ذكر لباس ظاهر و پوشاندن عورت ظاهــري به ذكر لبــاس باطــن و چيــزي كه سيئــات باطنــي را مي‌پوشانــد و آدمي را از شــرك و گنــاه كه باعـث رسوايـي او اسـت بــازمــي‌دارد منتقــل شــده اســت.
آري، آن تأثر و انفعالي كه از كشف عورت به آدمي دست مي‌دهد در عورت ظاهري و باطني‌اش از يك سنخ است، با اين تفاوت كه تأثر از بروز معايب باطني بيشتر و ناگوارتر و دوامش زيادتر است، زيرا حسابگر آن مردم نيستند، بلكه خداي تعالي است و نتيجه‌اش هم اعراض مردم نيست، بلكه شقاوت و بدبختي دائمي و آتشي است كه به دل‌هــا سرايــت مي‌كنــد و به هميــن دليــل لبـاس تقـوي نيز از لباس ظاهر بهتر است.
براي‌تتميم اين‌نكته به‌دنبال جمله مزبورفرمود: «...ذلِكَ مِنْ اياتِ‌اللّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ».
اوامر تشريع شده در اول خلقت انسان (29)
در اين جمله لباسي را كه انسان به استفاده از آن هدايت شده آيتي الهي شمــرده كــه اگــر انســان به دقــت در آن بنگــرد خواهــد فهميــد كه در باطــن او معايب و نواقصي است كه آشكارشدنــش باعــث رسوايــي او اســت.
و آن معايب عبارت است از رذايل نفس كه اهميتش به مراتب بيشتر از معايب ظاهــري و پوشاندنش واجب‌تر از پوشانــدن عيب و عــورت ظاهري است و نيز خواهــد فهميد كه همان‌طــوري كه براي پوشانــدن معايب ظاهــري لباســي است، براي پوشانــدن معايب دروني نيز لباسي است و آن همان لباس تقوا است كه خداوند بــه آن امــر فرمــوده و بـه زبــان انبيــاي بزرگــوار براي بشر آن را بيان كرده است.

(30) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«يا بَنيآ ادَمَ خُذوُا زينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ...»
«اي فرزنــدان آدم! زينــت و آراستگـي خويش را نزد هر مسجدي اتّخاذ كنيد...» (31/اعراف)
معناي به همراه برداشتن زينت در موقع رفتن به سوي مسجد آرايش ظاهري نيست، بلكه آرايشي است معنوي كه مناسب با نمــاز و طواف و سايــر عبــادات باشد.
پس معناي آيه برمي‌گردد به امر به زينت كردن نيكو براي نماز و غير آن و اطــلاق آن شامل نماز اعياد و جماعات و نمازهاي يوميه و سايــر وجوه عبادت و ذكر مي‌شود.
در تفسير عياشي از خَيْثَمة‌بن ابي خَيْثَمَه روايت شده كه گفت: حسن‌بن علي عليهم‌السلام
اوامر تشريع شده در اول خلقت انسان (31)
هروقــت مـي‌خـواسـت بـه نمــاز بايستــد بهتريــن لباس‌هـاي خــود را مي‌پوشيــد.
خدمتش عرض كردند يابن رسول‌اللّه چرا لباس‌هاي خوب خود را در موقع نماز مي‌پوشيد؟ فرمود: خداوند جميل و زيبا است و هر زيبايي را دوست مي‌دارد و مي‌فرمايــد: «...خُذوُا زينَتَكُـمْ عِنْـدَ كُـلِّ مَسْجِــدٍ» من نيــز خود را براي پروردگارم زينــت مي‌دهـم و دوست دارم بهتريــن لباسـم را بپوشـم.

«... وَ كُلُـــوا وَ اشْـــرَبُـــوا وَ لا تُسْـــرِفُــوا اِنَّــهُ لا يُحِـــبُّ الْمُسْرِفيـــنَ»
«... و بخوريد و بياشاميد و اسراف مكنيد زيرا او اسراف‌كنندگان را دوست ندارد.»
(32) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
(31 / اعراف)
در اين جمله دو امر مباح و يك نهي تحريمي است كه جمله «...اِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ» نهي تحريمي مزبور را تعليل مي‌كند. و اين امر و نهي و علتي كه براي آن ذكر شده همه از متفرعات داستان بهشت آدم است و خطاب اين جمله مانند خطــاب‌هاي آن داستـان عمومي است و اختصاص به يك دين و يك صنف ندارد.
در تفسير عياشي از اَبان‌بن تَغْلَبْ روايت شده كه گفت: امام صادق عليه‌السلام به من فرمود: خيال مي‌كني كه اگر خداوند به كسي نعمتي مي‌دهد از كرامت آن كس است؟ و اگر دريغ مي‌دارد از خواري او است؟ نه، چنين نيست، مال، مال خدا است كه به وديعه به دست هركس بخواهد مي‌سپارد و خوردن، آشاميدن، پوشيدن، نكاح و سواري و ساير
اوامر تشريع شده در اول خلقت انسان (33)
انواع تصرفات در آن را مباح كرده به شرطي كه رعايت اعتدال و اقتصاد را بنمايند و مازاد آن را به فقراي مؤمن رسانيده يا با آن امور خود را اصلاح كنند، وگرنه همه آن تصرفات‌حرام‌خواهدبود. آنگاه جمله «وَ لاتُسْرِفُوا اِنَّهُ لايُحِبُ‌الْمُسْرِفينَ» را تلاوت نمود.
سپس فرمودند: آيا مي‌پنداري خدا كسي را در مالي كه به او داده امين مي‌كند كــه اسبي به ده هزار درهم بخرد با اينكه اسبي به ارزش بيست درهم او را كفايــت مي‌كند... و از طرف ديگر مي‌فرمايد اسـراف نكنيد چون خدا اسراف كنندگان را دوســـت نـدارد.
و در كافي به سند خود از اسحاق‌بن عبدالعزيز از بعضي از اصحاب خود ضمن حديثي از امام صادق عليه‌السلام نقل كرده كه فرمود: در هر چيزي كه بدن را اصلاح كند اسراف نيست...، اِسْراف عبارت است از كاري كه مال را ضايع كند و به بدن ضرر برساند... اِقْتار اين است كه انسان با قدرت بر تحصيل غذاي گوارا به نان و نمك اكتفا
(34) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
كند. اقتصاد اين است كه انسان همه رقم غذا از قبيل نان، گوشت، شير، سركه و روغن بخـــورد و ليكــن در هر وعـــده يك رقـم.

«قُــلْ مَنْ حَرَّمَ زينَةَ اللّهِ الَّتي اَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَالطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذيـــنَ امَنُــوا فِي‌الْحَيــوةِ‌الدُّنْيــا خالِصَــةً يَــوْمَ الْقِيامَــةِ كَذلِــكَ نُفَصِّــلُ الاْيـاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ،»
«بگو : چه كسي زينت خدا را كه براي بندگان خود بيرون آورده و روزي‌هاي پاكيزه را، حرام كرده؟ بگو آن در قيامت مخصوص كساني است كه در دنيا ايمان
اوامر تشريع شده در اول خلقت انسان (35)
آوردند، اين‌چنين آيات‌را براي مردمي كه بدانند تفصيل مي‌دهيم.» (32 / اعراف)
خداي سبحان به الهام و هدايت خود انسان را از راه فطرت ملهم كرده تا انواع و اقســام زينت‌هايــي كه موردپسنــد جامعــه او و باعــث مجذوب شــدن دلها به سوي او اســت ايجاد نمــوده به ايــن وسيلــه نفــرت و تنفــر مـردم را از خــود دور سـازد.
پس گرچه به حسب ظاهر به وجود آوردن زينت‌ها و ساير حوائج زندگي كار خود انسان است و ليكن از آنجايي كه به الهام خداوند بوده در حقيقت او ايجادش كرده و آن را از پنهاني به عرصه بروز و ظهور درآورده، چون مي‌دانسته كه اين نوع موجود، محتاج به زينت است.
آري، اگرانسان در دنيا به‌طور انفرادي زندگي‌مي‌كرد هرگز محتاج به زينتي كه خود
را با آن بيارايد نمي‌شد، بلكه اصلاً به‌خاطرش هم خطور نمي‌كرد كه چنين چيزي لازم
(36) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
است و ليكن‌از آنجايي‌كه زندگي‌اش جز بطور اجتماع ممكن نيست و زندگي اجتماعي هم قهرا محتاج به اراده و كراهت، حب و بغض، رضا و سَخَط و امثال آن است، از اين جهت خواه ناخواه به قيافه و شكل‌هايي برمي‌خورد كه يكي را دوســت مي‌دارد و از يكي بــدش مي‌آيد، لذا معلــم غيبي از مــاوراي فطرتش بــه او الهــام كــرده تا به اصــلاح مفاســد خود بپــردازد و معايــب خــود را برطــرف ساختــه خــود را زينــت دهــد.
و اين زينت از مهم‌ترين اموري است كه اجتماع بشري بر آن اعتماد مي‌كند و از آداب راسخي است كه به موازات ترقي و تنزل آن، مدنيت انسان ترقي و تنزل مي‌نمايد و از لوازمي است كه هيچ وقت از هيچ جامعه‌اي منفك نمي‌گردد، به طوري كه فرض نبودن آن در يك جامعــه مســاوي با فــرض انهــدام و متلاشي شدن اجزاي آن جامعه است.
آري، معناي انهدام جامعه جز از بين رفتن حسن و قبح، حب و بغض، اراده و كراهت
امر به استفاده از زينت‌هاي الهي (37)
و امثــال آن نيســت، وقتي در بيــن افراد يك جامعــه اين‌گونــه امــور حكمفرمــا نبـاشــــد ديگــر مصــداقــي بــراي اجتمــاع بـاقــي نمـي‌مــانــد ـ دقــت بفرماييــد!

«قُــلْ مَنْ حَــرَّمَ زينَــةَ‌اللّــهِ الَّتــي اَخْــرَجَ لِعِبادِهِ وَالطَّيِّبــاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُــلْ هِــيَ لِلَّذيــنَ امَنُــوا فِــي‌الْحَيــوةِ‌الدُّنْيــا خالِصَــةً يَوْمَ‌الْقِيامَةِ كَذلِــكَ نُفَصِّـلُ الاْياتِ لِقَــوْمٍ يَعْلَمُونَ»
«بگو: چه‌كسي زينت خدارا كه براي بندگان‌خود بيرون آورده و روزي‌هاي پاكيزه را، حرام كرده؟ بگو آن در قيامت مخصوص كساني است كه در دنيا ايمان
(38) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
آوردند، اين چنين آيات را براي مردمي‌كه بدانند تفصيل مي‌دهيم». (32/ اعراف)
«طَيِّب» به معناي چيزي است كه ملايم با طبع باشد و در اينجا عبارت است از انواع مختلف غذاهايي كه انسان با آن ارتزاق مي‌كند. و يا عبارت است از مطلق چيزهايي كه آدمي در زندگي و بقاي خود از آنها استمداد مي‌جويد، مانند مسكن، همسر و... براي تشخيص اينكه كداميك از افراد اين انواع طيّب و مطابق با ميل و شهوت او و سازگار با وضع ساختماني او است، خداوند او را مجهز به حواسي كرده كه با آن مي‌تواند سازگار آن را از ناسازگارش تميز دهد.
ذكــــر طيّبـــــات از رزق و عطـــــف آن بــر زينــــت نشــــان مــي‌دهــد كـــه:
اولاً رزق طيّب داراي اقسامي است و ثانيا زينت خدا و رزق طيّب را هم شرع، مباح
امر به استفاده از زينت‌هاي الهي (39)
كرده و هم عقل و هم فطرت و ثالثا اين اباحه(1) وقتي است كه استفاده از آن از حد اعتدال تجاوز نكند وگرنه جامعه را تهديد به انحطاط (2)نموده شكافي در بنيان آن ايجاد مي‌كنــد كه مــايــه انعدام(3) آن اسـت.
آري، كمتر فسادي در عالم ظاهر مي‌شــود و كمتــر جنــگ خونيني است كه نســل‌ها را قطــع و آبـــادي‌ها را ويران ســازد و منشــأ آن اســراف و افراط در استفــاده از زينت و رزق نبــوده باشد.
امر پروردگار به ضروريات زندگي از قبيل لباس پوشيدن و خود را آراستن از همين‌باب است كه مي‌خواهد تربيتش حتي در اين‌گونه امور ساده و پيش پاافتاده رعايت
1- حلال و جايز شمردن است .
2- پذيرش به سستي است .
3- پذيرش نيستي و نابودي است .
(40) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
شده باشد، پس كسي نگــويد امر به پوشيدن لباس و تنظيف و آرايش چه معنا دارد.
سيــاق جملـــه «قُلْ هِيَ لِلَّذينَ امَنُــوا فِي‌الْحَيــوةِ‌الدُّنْيــا خالِصَةً يَوْمَ‌الْقِيامَةِ»، سيــاق بيان مختصــات مؤمنيــن اســت و مي‌خواهــد بفرمــايــد: هميـــن نعمت‌هايي كه امروز مؤمن و كافر در آن شريكنــد در آخـرت مختص به مؤمنين است.
زندگي آخرت مانند زندگي دنيا نيست كه هركس و ناكسي در نعمت‌هاي آن سهيم باشد پس هركه در دنيا ايمان آورد همه نعمت‌هاي آن روز قيامت از آن وي خواهد بود.
«كَذلِــكَ نُفَصِّــلُ الاْيــاتِ لِقَــوْمٍ يَعْلَمُــونَ» خــــداي تعــالــي در ايــن جملــه بر اهل علم منّت مي‌گذارد بــه اين نعمت كــه آيـات خــود را برايشــان بيان فرموده است.
امر به استفاده از زينت‌هاي الهي (41)

«قُلْ اَمَرَ رَبّي بِالْقِسْطِ وَ اَقيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُــلِّ مَسْجِــدٍ وَ ادْعُــوهُ مُخْلِصينَ لَهُ‌الدّينَ كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ»
«بگو خدايم به دادگري فرمان داده، و روي خود را نزد هر مسجدي متوجه خدا سازيد و او را با اخلاص در دين بخوانيد، چنان‌كه شما را آغاز كرد برمي‌گرديد،» (29 / اعراف)
«فَريقــا هَدَي وَ فَريقا حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّـلالَةُ اِنَّهُمُ اتَّخَذوُا الشَّياطينَ اَوْلِيآءَ مِنْ دُونِ‌اللّــهِ وَ يَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ مُهْتَــدُونَ»
«گروهي را هدايت كرد، و گروهي گمراهي بر ايشان محقــق شد، زيرا آنــان
(42) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
شياطين را بـه جاي خدا سرپرسـت گرفتنـد و مي‌پندارنــد كه هدايت شده‌اند» . (30 / اعراف)
پس از آن‌كه در آيه قبلي امر به فحشاء را نفي نمود، در اين آيه چيزي را كه خدا به آن امر كرده ذكر مي‌كند و معلوم است كه چنين چيزي مقابل آن امر شنيعي اســت كه در آيه قبلــي بود و آن قسط است كه قرار گرفتنش در برابر آن امر شنيــع مي‌فهمانـد كــه آن امر كــاري بوده كه از حــد ميانه به طــرف افــراط و يا تفريط منحرف بوده است.
راه ميانــه در عبادت اين است كه مردم به سوي خدا بازگشت نموده به جاي پرستش بت‌هـا و تقليـد از بزرگان قوم به معابد درآمده خدا را به خلوص عبــادت كننـد.
«...وَ اَقيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ...،» اقامه وجه در هنگام عبادت در يك انسان
امر به استفاده از زينت‌هاي الهي (43)
كامل عبارت از اين است كه خود را طوري سازد و آنچنان حواس خود را تمركز دهد كه امر به عبادت قائم به او شود و او بتواند آن امر را بطور كامل و شايسته و بدون هيچ نقصي امتثال كند.
پــس بــرگشــت اقامــه وجــه در هنگــام عبــادت بــه ايــن اســت كــه انســان در اين موقــع دلش چنــان مشغـول خــدا باشــد كه از هرچيــز ديگــري منقطع شود.
بنابراين، جمله «...وَ اَقيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ...،» به ضميمه «...وَ ادْعُوهُ مُخْلِصينَ لَهُ الدّينَ...،» اين معنا را افاده مي‌كند كه: بر هر عابد واجب است كه در عبادت خود توجه را از غير عبــادت، و در بنــدگي براي خــدا توجه را از غيرخدا، منقطع سازد.
يكي از چيزهايــي كه غير خداست همان عبادت اوست، پس عابد نبايد به عبــادت خــود توجــه كنــد زيرا عبادت توجــه است نه متوجــه اليــه و توجه بـه عبـادت،
(44) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
معنــاي عبــادت و تــوجــه بــه خــدا بــودن آن را از بيــن مي‌بــرد.
«...كَمابَدَأَكُمْ‌تَعُودُونَ...» مي‌فرمايد: در اعمال خود ميانه‌رو باشيد و خود را براي خداي سبحان خالص كنيد، زيرا خداي سبحان آن موقعي كه شما را آفريد به قضاي حتمي خود، دو دسته‌تان كرد و بنا را بر اين گذاشت كه يك دسته را هدايت كند و دسته ديگر گمراه شوند و بدانيد كه به زودي به همان‌گونه كه خلقتان كرد به سويش بازگشت مي‌كنيد، در آن روز نيز يك دسته هدايت يافته‌اند و دسته ديگر كساني خواهند بود كه به خاطر پيروي‌شان از شيطان دچار ضلالتند، پس ميانه‌رو باشيد و خود را خالص كنيد تا از آناني باشيد كه به هدايت خدا مهتدي شدند، نه از آنان كه به ولايــت و پيــروي از شيطــان گمــراه گشتنـد.
و اماجمله «...اِنَّهُمُ‌اتَّخَذوُا الشَّياطينَ‌اَوْلِيآءَ...،» علت ضلالتي‌را كه جمله «...حَقَّ عَلَيْهِمُ
امر به استفاده از زينت‌هاي الهي (45)
الضَّلالَةُ...،» براي آنان اثبات مي‌نمود بيان مي‌كند و از آن استفاده مي‌شود كه گويــا ضلالت و خسرانــي كه از مصدر قضاي الهــي در حق ايشان صــادر شده مشروط به ولايت شيطان بوده است.
«...وَ يَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ... ـ و مي‌پندارند كه هدايت شده‌اند،» اين جمله مي‌فهماند انسان وقتي به راه باطل افتاد و از حق دور شد مادامي كه اعتراف به باطل بودن آن داشته و حق را از ياد نبرده اميد برگشتن به حق در او هست و اما اگر كارش به‌جايي رسيد كه به حق بودن باطل ايمان پيدا كرد و معتقد شد كه راه هدايت همان راهي‌است‌كه او مي‌رود، آن وقت است كه در گمراهي‌استوارشده و ضلالتش حتمي و براي هميشه اميد رستگاريش قطع مي‌گردد.
چنين كسي عقيده‌اش نسبت به هر عملي كه انجام مي‌دهد اين است كه همين طور
(46) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
بايد آن را انجام داد و خيال مي‌كند كه در عمل خود راه راست را يافته است، در نتيجه باطــل را به عنوان حــق و شرّ و شقاوت را به خيــال خير و سعــادت اخذ مي‌كنــد و در عين اين كــه فطرتش سالم و محفــوظ است در مقــام عمل فطــرت خود را با غيــر آن تطبيق مي‌دهــد. آري، محال اســت كسي باطــل را با اعتراف به باطل بودنش پيــروي كنـد و شقــاوت را با علــم به اينكـه شقـاوت و خســران اسـت طلـب نمايد. (1)

1- الميـــــــــــــــزان ج: 8 ص: 84 .
(47)
«ذلِكَ مِمّا اَوْحي اِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ...!»
اين‌ها از جملــه وحي‌هايي است كه پروردگارت از حكمت به‌سويت فرستــاد...!»
(39/اسراء)
اگــر در ايــن آيــه احكــام فرعي دين را حكمــت ناميــده، از اين جهــت بوده اســت كــه هــريــك مشتمــل بر مصالحــي است كه اجمــالاً از سابقــه كــلام فهميده مي‌شود. اين تكاليــف و اوامر عبارتنـد از:

(48) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«وَ قَضي رَبُّــكَ اَلاّ تَعْبُـدُوا اِلاّ اِيّــاهُ... .»
«پروردگـارت حكـــم قطعــي كــرده كـه غيـر او را نپرستيــد... .» (23 / اسراء)
مسأله امر به اخلاص در پرستش بزرگترين اوامر ديني و اخلاص در عبادت از واجب‌ترين واجبات شرعي است، هم چنان كه در مقابل، شرك ورزيدن به خداي عزوجل بزرگ‌ترين گناه است و به همين دليل فرمود: «خدا نمي‌آمرزد اين گناه را كه بدو شرك بورزند و پايين‌تر از آن را از هركه بخواهد مي‌آمرزد»!
و ما اگر يك يك معاصي را تحليل و تجزيه كنيم خواهيم ديد كه برگشت تمامي گناهــان به شرك است، زيرا اگــر انسان غير خــدا يعني شيطان‌هــاي جنــي و انسي و يا هــواي نفــس و يا جهــل را اطاعت نكنــد هرگــز اقدام بــه هيــچ معصيتي نمي‌كند و هيچ امر و نهيي را از خدا نافرماني نمي‌كند، پس هر گناهــي اطاعت از غيــر
تكاليف و احكام فرعي دين (49)
خــداســت و اطاعـت هم خـود يك‌نوع عبادت‌است.
و چون مسأله همان‌طوركه گفتيم مسأله مهمي بود، لذا آن را قبل از ساير احكام ذكر كرد، با اينكه آن احكام هم هريك در جاي خود بسيار اهميت دارند، مانند عقوق والدين و نــدادن حقوق واجب مالي و اسراف و تبذير و فرزندكشي و زنا و قتل نفس و خوردن مال يتيــم و عهدشكني و كم‌فروشــي و پيروي غير علم و تكبر ورزيدن و با اين‌كه مسألــه اخــلاص در عبــادت را بــر اينها مقــدم داشت در آخــر و بعد از شمــردن اينهــا مجــددا هميــن اخـــلاص را خاطــرنشــان ساختــه و از شرك نهــي فرمــود.

(50) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«وَ قَضي رَبُّـكَ اَلاّ تَعْبُـــدُوا اِلاّ اِيّـــاهُ وَ بِـــالْــــوالِــدَيْــنِ اِحْســانـــا... .»
«پروردگارت حكم قطعي كرده كه غير او را نپرستيد و به والدين احسان كنيد... .» (23/اسراء)
مسأله احسان به پدر و مادر بعد از مسأله توحيد خدا واجب‌ترين واجبات است هم‌چنـان كه مسـألـه عُقـوق بعـد از شـرك ورزيـدن بـه خدا از بزرگترين گناهان كبيره است و به هميــن جهت اين مسأله را بعد از مسألــه توحيد و قبــل از ساير احكــام اسم برده و ايـن نكتــه را نه تنها در اين آيات متذكر شده، بلكه در موارد متعددي از كلام خـود هميـن تـرتيـــب را بـه‌كـار بستــه اسـت.
تكاليف و احكام فرعي دين (51)

«...اِمّــا يَبْلُغَـنَّ عِنْــدَكَ الْكِبَــرَ اَحَــدُهُمـــا اَوْكِـلاهُمــا فَــلا تَقُــلْ لَهُمـا اُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريمـا.»
«... و اگر يكي از آن دو در حيات تو به حد پيري رسيد، و يا هر دوي آنان سالخــورده گشتند زنهار كلمــه‌اي كه رنجيــده خاطر شونــد مگــو و كمترين آزار به آنهـا مرسان و با ايشــان به اكــرام و احتــرام سخــن بگــو.» (23/اسراء)
كلمه نَهْر به معناي رنجاندن است كه يا با داد زدن به روي كسي انجام مي‌گيرد و يا با درشت حرف زدن، اگر حكم را اختصاص به دوران پيري پدر و مادر داده از اين جهت
(52) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
بوده كه پدر و مادر، در آن دوران سخت‌ترين حالات را دارند و بيشتر احساس احتياج به كمك فرزند مي‌نمايند، زيرا از بسياري از واجبات زندگي خود ناتوانند و همين معنا يكي از آمال پدر و مادر است كه همواره از فرزندان خود آرزو مي‌كنند، آري روزگاري كه پرستاري از فرزند را مي‌كردند و روزگار ديگري كه مشقّات آنان را تحمل مي‌نمودند و باز در روزگاري كه زحمت تربيت آنها را به دوش مي‌كشيدند، در همه اين ادوار كه فرزند از تأمين واجبات خود عاجز بود آنها اين آرزو را درسر مي‌پروراندند كه در روزگار پيري از دستگيري فرزند برخوردار شوند.
پــس آيـه شـريفـه نمـي‌خـواهــد حكـم را منحصـر در دوران پيـري پـدر و مـادر كنــد، بلكــه مـي‌خــواهــد وجــوب احتــرام پــدر و مــادر و رعــايـت احتـرام تــام در معـاشـرت و سخـن گفتـن بـا ايشـان را بفهمـاند، حــال چـه در هنگــام احتياجشان
تكاليف و احكام فرعي دين (53)
بـه مسـاعـدات فـرزنـد و چــه در هـر حـال ديگــر.
(54) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«وَاخْفِـضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِ‌ارْحَمْهُما كَما رَبَّياني صَغيرا»
«از در رحمــت پــر و بــال مسكنــت بر ايشــان بگستــر و بگو پروردگــارا ايــن دو را رحم كن همان‌طوركه مرا در كوچكي‌ام تربيــت كردند!» (24/اسراء)
انسـان بـايـد در معـاشـرت و گفتگـوي بـا پـدر و مـادر طوري روبرو شود كه پدر و مادر تواضــع و خضوع او را احساس كننــد و بفهمند كه او خــود را در برابر ايشــان خوار مي‌دارد و نسبت به‌ايشان مهر و رحمت دارد.
و در اين‌كه فرمود: و بگو پروردگارا ايشان را رحم كن آن چنان كه ايشان مرا در كوچكيم تربيت كردند، دوران كوچكي و ناتواني فرزند را به يادش مي‌آورد و بــه او
تكاليف و احكام فرعي دين (55)
خاطـرنشـان مي‌سـازد، در اين دوره كه پــدر و مادر ناتوان شده تو به‌ياد دوره ناتواني خـود بـاش و از خـدا بخواه كه خداي سبحــان ايشان را رحــم كند، آن چنــان‌كــه ايشـان تو را رحم نمـوده و در كـوچكي‌ات تـربيت كـردنـد.
«رَبُّكُــمْ اَعْلَــمُ بِما في نُفُوسِكُــمْ اِنْ تَكُونُــوا صالِحيــنَ فَاِنَّهُ كانَ لِلاَْوّبيــنَ غَفُورا»
«پــروردگار شما، به آن‌چــه در دلهــاي شما است آگــاه اســت اگر صالح باشيد خداونــد براي توبه‌گــزاران غفـــور است!» (25 / اسراء)
اين آيه، متعرض آن حالي است كه احيانا از فرزند حركت ناگواري سرزده كه پدر و مادر از وي رنجيده و متاذّي شده‌اند و اگر صريحا اسم فرزند را نياورده و اسم آن عمل را هم نبــرده، بــراي اين بــوده اســت كه بفهمانــد همان‌طور كه مرتكــب شدن به
(56) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
ايــن اعمـال سزاوار نيســت، بيان آن نيــز مصلحــت نبــوده و نبايــد بازگــو شــود.
پس اينكه فرمود: «...رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِما في نُفُوسِكُمْ...» معنايش اين است كه پروردگار شمــا از خود شما بهتر مي‌داند كه چه حركتي كرديد و اين مقدمه است براي بعــدش كــه مي‌فــرمــايــد: «...اِنْ تَكُــونُــوا صــالِحيــنَ...» و مجموعا معنايش اين مي‌شــود كــه اگر شمــا صالــح باشيد و خداوند هم اين صــلاح را در نفوس و ارواح شمــا ببينــد، او نسبــت بـــه تــوبـه‌كــاران آمــرزنــده اســـت.
«...فَاِنَّهُ كانَ لِلاَْوّبينَ غَفُورا» اگر شما صالح باشيد و خداوند هم اين صلاح را در روح شما ببيند و شما در يك لغزش كه نسبت به والدين خود مرتكب شديد به سوي خدا بازگشت كرده و توبه نموديد، خداوند شما را مي‌آمرزد، براي اينكه او همــواره درباره اوّابيــن (بازگشــت كنندگــان) غفور و بخشنده بـوده است.
تكاليف و احكام فرعي دين (57)

«وَ اتِ ذَا الْقُرْبــي حَقَّـــهُ وَالْمِسْكيـــنَ وَ ابْــنَ السَّبيــلِ وَ لاتُبَـذِّرْ تَبْذيرا،»
«حق خويشاوند و مسكين و راه‌مانــده را بده و اســراف و زيــاده‌روي هم مكن!» (26/اسراء)
«اِنَّ الْمُبَذِّرينَ كانُوا اِخْوانَ الشَّياطينِ وَ كــانَ الشَّيْطــانُ لِــرَبِّــه كَفُــورا»
«چــه اسرافكاران برادران شيطانهاينــد، و شيطان كفــران پروردگار خود كرد.» (27/اسراء)
انفاق به ذي‌القربي و مسكينان و در راه‌ماندگان از احكامي است كه قبل از هجــرت
(58) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
واجب شــده است. و جملــه «اِنَّ الْمُبَذِّريــنَ كانُــوا اِخْوانَ الشَّياطينِ...» تعليلي است بر نهي از تبذير و معنايش اين است كه اسراف مكن زيرا كه اگر اسراف كنــي از مبذرين ـ كــه بــرادران شيطـاننـد ـ خـواهـي شـــد.
و گويا وجه برادري مبذرين و اسراف كنندگان با شيطان‌ها اين باشد كه اسراف‌كاران و شيطان از نظر سنخيت و ملازمت مانند دو برادر مهربان هستند كه هميشه با همند و ريشه و اصلشان هم يك پدر و مادر است، هم‌چنان‌كه آيه شريفه «وَقَيَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ...» (25 / فصلت) «وَ اِخْوانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي‌الْغَيِّ ثُمَّ لا يُقْصِرُونَ» (202 / اعراف) هميــن معنـا را مـي‌رساند.
آيه كريمه ابتدا خواسته بفهماند كه هر اسراف‌كننده‌اي برادر شيطان خويش است، پس همه اسراف‌كاران برادران شيطان‌هايند.
تكاليف و احكام فرعي دين (59)

«وَ اِمّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّــكَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَـوْلاً مَيْسُورا»
«و چنانچه از ارحام و فقيران ذوي الحقوق مذكور چون فعلاً نادار هستي ولي در آتيه به لطف خدا اميدواري، اكنون اعراض مي‌كني و توجه به حقوقشــان نتوانــي كـرد باز به گفتار خوش و زبان شيرين آنها را از خود دل شاد كـن»! (28 / اسراء)
گفتار درباره انفاق‌مالي‌است و مراداز جمله «وَاِمّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ...،» اعراض از كسي است كه مالي درخواست كرده تا در سدّ جوع و رفع حاجتش مصرف كند و مقصود از
(60) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
آن، هر اعراضي آن هم به هر صورت كه باشد نيست، بلكه تنها آن قسم اعراضي است كه دستش تهي است و نمي‌تواند مساعدتي به وي بكند، ولي مأيوس هم نيست، احتمال مي‌دهد كه بعدا پولدار شود و وي را كمك كند، به دليل اينكــه دنبالش مي‌فرمايــد: «...ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّـكَ تَرْجُوها...،» يعني اينكه تو از ايشــان اعراض مي‌كنــي نه از اين بــاب كه مال داري و نمي‌خواهــي بدهي و نه از اين باب كه نــداري و از به دست آمــدن آن هم مأيوسي، بلكه از اين باب است كه الان نــداري ولي اميــدوار هستــي كه به دستت بيايــد و بــه ايشــان بدهــي و در طلــب رحمــت پروردگــار خــود هستي.
و اينكه‌فرمود: «...فَقُلْ لَهُمْ‌قَوْلاً مَيْسُورا...،» بدين‌معني‌است‌كه باايشان به‌نرمي حرف بزن، سخن درشت و خشن مگو و اين سفارش را در جايي ديگر به بياني ديگــر فرموده: «وَ اَمَّــا السّائِــلَ فَـــلا تَنْهَـــرْ» (10 / ضحي).
تكاليف و احكام فرعي دين (61)

«وَ اَوْفُــواالْكَيْــلَ اِذا كِلْتُــمْ وَزِنُـــوا بِـــالْقِسْطـــــاسِ‌الْمُسْتَقيــــمِ ذلِــكَ خَيْــــرٌ وَ اَحْسَــــنُ تَــــأويــــلاً»
«و چون‌ترازوداري‌مي‌كنيد كيل‌تمام‌بدهيدوباوزني‌مستقيم‌ويكسان‌بدهيدو بستانيد اين‌هم براي دنيايتان خوبست و هم در آخرت عاقبت بهتري دارد». (35 / اسراء)
قِسْطاس مستقيم به معناي ترازوي عدل است كه هرگز در وزن خيانت نمي‌كند. اينكه مي‌فرمايد: ايفاء كيل و وزن و دادن آن به قسطاس(1) مستقيم بهتر است، براي اين
1- تـــــرازو، كپــــان .
(62) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
است كه اولاً كم‌فروشي يك نوع دزدي ناجوانمردانه است و ثانيا وثوق و اطمينان را بهتـر جلـب مي‌كند.
«وَ اَحْسَنُ تَأويلاً» بودن اين دو عمل از اين جهت است كه اگر مردم اين دو وظيفه را عمل كنند، كم نفروشند و زياد نخرند رشد و استقامت در تقدير معيشت را رعايت كرده‌اند، چون قوام معيشت مردم در استفاده از اجناس مورد حاجت بر دو اصل اساسي است، يكي به دست آوردن جنس مرغوب و سالم و بدردخور و ديگري مبادله مقدار زائد بر حاجت است با اجناس ديگري كه مورد احتياج است. آري هر كسي كه در زندگي خود حساب و اندازه‌گيري دارد كه چه چيزهايي و از هر جنسي چه مقدار نياز
تكاليف و احكام فرعي دين (63)
دارد و چه چيزهايي بيش از نياز او است، چه مقدار از آن را بايد بفروشد و با قيمت آن اجنــاس ديگــر مورد حــاجــت خــود را تحصيــل كنــد و اگر پــاي كم‌فروشي به ميان آيد حساب زندگــي بشر از هر دو طــرف اختلاف پيــدا كرده و امنيـت عمومــي از ميـــان مــي‌رود.
و اما اگــر كيل و وزن به‌طور عادلانه جريان يابد زندگي و اقتصادشان رشد و استقامت يافته و هركس هرچه را احتياج دارد، همان را به مقدار نيازش به دست مي‌آورد و علاوه بــر آن، نسبت به همه سوداگــران وثوق پيـدا كرده و امنيت عمومي برقـرار مي‌شـود.(1)
1- الميزان ج: 8 ص: 84 .
(64) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«يــا اَيُّهَــا الِّذيــنَ امَنُــوا ارْكَعُـوا وَ اسْجُـدوُا وَ اعْبُـدوُا رَبَّكُــمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْـــرَ لَعَلَّكُــمْ تُفْلِحُونَ»
«شمــا كـه ايمــان داريــد ركــوع كنيــد و بــه سجــده بيفتيــد و پروردگارتان را بپــرستيـــــد و نيكــي كنيــــد شـــايــد رستگـــار شـويــــد». (77 / حجّ)
(65)
امر به ركوع و سجود در اين آيه امر به نماز است و مقتضاي اينكه ركوع و سجود را در مقابل عبــادت قرار داده اين اســت كه مراد از جملــه «...وَ اعْبُدوُا رَبَّكُــمْ...،» امر به سايــر عبــادات تشريــع شــده در ديــن بــه غيــر نمـاز باشـد ماننــد حــج و روزه.
باقي مي‌ماند جمله آخري‌كه فرمود: «...وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ...،» كه مراد از آن ساير احكام و قوانين تشريع شده در دين خواهد بود، چون در عمل كردن به آن قوانين خير جامعه و سعادت افراد و حيات ايشان است، هم‌چنان‌كه فرموده: «...اسْتَجيبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ أِذا دَعاكُمْ لِمايُحْييكُمْ...،» (24 / انفال) و در آيه شريفه به طور اجمال امر فرموده به انجــام شــرايــع اسـلامــي از عبــادات و غيــر آن.
(66) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«وَ جاهِـدوُا فِي‌اللّهِ‌حَقَّ جِهادِهِ...،»
«و در راه خدا كارزاركنيد چنانكه سزاوار كـارزار كردن براي او است». (78/حج)
كلمه جهاد به معناي بذل جهد و كوشش در دفع دشمن است و بيشتر بر مدافعه به جنگ اطلاق مي‌شود و ليكن گاهي به طور مجاز توسعه داده مي‌شود به طوري كه شامل دفع هر چيزي كه ممكن است شرّي به آدمي برساند مي‌شود، ماننــد: شيطان كه آدمــي را گمـراه مي‌سازد و نفس امّاره كه آن نيز آدمي را به بدي‌هــا امر مي‌كند و امثال اين‌ها.
در نتيجه جهاد شامل مخالفت با شيطان در وسوسه‌هايش و مخالفت با نفس در
امر به جهاد خالص: رعايت حق جهاد (67)
خواسته‌هايش مي‌شود كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اين قسم جهاد را جهاد اكبر ناميد و ظاهرا مراد از جهاد در آيه مورد بحث معناي اعم از آن و از اين باشد و همه را شامل شود مخصوصا وقتي مي‌بينيم كه آن را مقيّد به قيد در راه خدا كرده به خوبي اين عموميّت را مي‌فهميم چـون ايـن آيـه جهـاد را متعلـق كـرده بـر كـاري كه در راه خدا انجام شود پس جهاد اعم است.
باز مؤيّد اين احتمال آيه «وَ الَّذينَ جاهَدوُا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا» (69 / عنكبوت) است و بنا بر اينكه آن معناي اعم باشد معناي اينكه فرمود: جهاد كنيد حق جهاد، اين مي‌شود كه جهــاد شمــا در معنــاي جهــاد خالص باشــد يعني فقط جهــاد باشد (نه هم جهاد و هم تجــارت يا سياحــت يا غيــر آن) و نيــز خالص براي خــدا بــاشــد و غيــر خــدا در آن شــركــت نــداشتــه بــاشــــد.
(68) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«... فَاَقيمُوا الصَّلوةَ وَ اتُوا الزَّكوةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللّهِ هُوَ مَوْليكُمْ فَنِعْمَ‌الْمَوْلي وَ نِعْمَ النَّصيرُ»
«... پس نمــاز گزاريــد و زكـات دهيــد و به خدا تكيــه كنيــد كه او مــولاي شمــا اســت و چـه خــوب مــولا و چــه خــوب يــاوري اســت» . (78 / حج)
اين جمله تفريع بر همه مطالبي است كه خدا با آنها بر مسلمين منّت نهاد، يعني: پس بنابراين واجب است بر شما كه نماز به پا داريد و زكات بپردازيد ـ كه اين دو اشاره است
امر به‌انجام واجبات‌عبادي و مالي و اعتصام به‌خدا (69)
به واجبـات عبادي و مالي.
«و در همه احوال متمسّك به خدا شويد»، يعني به آنچه امر مي‌كند مؤتمر شده، از آنچه نهي مي‌كند منتهي گرديد، و در هيچ حالي از او قطع رابطه مكنيد، چون او مولي و سرپرست شما است شايسته نيست كه بنده از مولاي خود ببرد و آدمي را نمـي‌رسـد كه با اينكه از هر جهت ضعيـف است از ياور خود قطع كند. (1)

«يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا تُوبُوا اِلَي اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحا...»
1- الميــزان ج: 14 ص: 581 .
(70) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«اي كساني كه ايمان آورديد به سوي خدا توبه ببريد توبه‌اي خالص شايد پروردگارتان گناهانتان را تكفير نموده در جنّاتي داخلتان كند كه نهرها از زير درختانش روان‌است در روزي‌كه خدا نبي‌ومؤمنين با او را خوار نمي‌سازد نورشان‌جلوترازخودشان‌درحركت‌است‌ازجلوو طرف‌راست‌حركت‌مي‌كندمي‌گويند پروردگارا نور ما را تمام كن و ما را بيامرز كه تو بر هرچيز توانايي!» (8 / تحريم)
كلمه «نَصُوحْ» به‌معناي جستجوازبهترين عمل‌وبهترين‌گفتاري‌است‌كه صاحبش را بهتر و بيشتر سود ببخشد و اين كلمه معنايي ديگر نيز دارد و آن عبارت‌است ازاخلاص.
توبــه نصوح مي‌تواند عبارت باشــد از توبه‌اي كه صاحبــش را از برگشتن بــه طــــرف گنــاه بــازبــدارد و يــا توبــه‌اي كــه بنــده را بــراي رجــوع از گنــاه خالــص ســازد و در نتيجـه، ديگـر بــه آن عملـي كــه از آن توبــه كــرده برنگــردد.
امر به توبه نصوح (71)
«...يَوْمَ لا يُخْزِي اللّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذينَ امَنُوا مَعَهُ...،» به سوي خدا توبه كنيد كه اميد است خــداي تعالــي گناهــان شمــا را بپـوشــانــد و داخــل بهشتتــان كنــد، در روزي كه خداونــد شخصيــت پيغمبــر و مؤمنيــن را نمي‌شكنــد، يعني ايشــان را از كرامت محـروم نمي‌سازد و وعده‌هاي جميلي كه به آنان داده بـود خُلــف نمي‌كنــد. (1)

«يــا اَيُّهَــاالنّــاسُ كُلُــــوا مِمّــا فِــي الاَْرْضِ حَـــلالاً طَيِّبــــا وَ لاتَتَّبِعُــوا خُطُــواتِ الشَّيْطــانِ اِنَّــهُ لَكُـمْ عَــدُوٌّ مُبيـــنٌ»
1- الميزان ج: 19 ص: 563 .
(72) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«هان! اي مردم از آنچه در زمين است بخوريد در حالي كه حلال و طيّب باشد و گام‌هاي شيطان را پيروي‌مكنيد كه او شما را دشمني است آشكار» . (168 / بقره)
خداي تعالي در صدر آيه خطاب را متوجه عموم مردم كرد، نه خصوص مؤمنين و اين بدان جهت بود كه حكمي كه در اين آيه به گوش مي‌رساند و بيانش مي‌كند، حكمي است كه مورد ابتلاي عموم مردم است، اما مشركين براي اينكه نزد آنان اموري حرام بود، كه خودشان بر خود حرام كرده بودند و آن‌گاه به خدا افترا بستند. البته اين در ميان مشركين‌عرب بود وگرنه در مشركين غيرعرب هم اموري از اين قبيل يافت مي‌شد.
و اما مؤمنين، آنها هم با اينكه به اسلام درآمده بودند، ولي هنوز خرافاتي چند از باب توارث اخلاقي و آداب قومي و سنّت‌هاي منسوخه در بينشان باقي مانده بود و اين
امر به‌استفاده ازخوردني‌هاي‌حلال و طيّب روي‌زمين (73)
خود امري است طبيعي كه وقتي اين‌گونه آداب و رسوم، يكباره نسخ شود، مثل اينكه اديان و يا قوانين يكباره آنها را مورد حمله قرار دهند، نخست به اصول آن آداب و سنن پرداخته و از بيخ ريشه‌كن مي‌كند، آن‌گاه اگر دوام يافت و به قوّت خود باقي ماند ـ و اجتماع آن دين و قوانين را بخاطر حسن تربيتش به خوبي پذيرفت خرده خرده شاخ و برگهاي خرافات قديمي را نيز از بين مي‌برد و به اصطــلاح ته تغــارهاي آن را به كلي ابطــال نمــوده و يــادش را از دل‌هــا بيــرون مي‌بــرد، وگرنــه بقايايــي از سنّت‌هــاي قديمــي با قوانيــن جديد مخلوط گشته، يك چيــز معجونــي از آب درمي‌آيــد، كــه نــه آن خرافــات قديمـي اسـت و نه اين ديــن و قوانيــن جديــد است.
به همين جهت مؤمنين نيز گرفتار اين بقاياي خرافات قديم بودند، لذا خطاب در آيه، متوجــه عموم مردم شـد كه آنچه در زميـن هست برايشـان حلال اسـت و مي‌توانند
(74) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
بخورند و پاي بند احكام خرافي قديم نباشند.

«...كُلُوا مِمّا فِي‌الاَْرْضِ حَـلالاً طَيِّبا...،» اين‌جمله اباحه‌اي عمومي‌و بدون قيدوشرط را آماده مي‌كند، چيزي كه هست جمله: «...وَ لاتَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ...،» مي‌فهماند كه در اين ميان چيزهاي ديگري هم هست كه نامش خطوات شيطان است و مربوط به همين اكل(1) حلال طيّب است و اين امور، يا مربوط به نخوردن بخاطر پيروي شيطان است و
1- اكــــــل بــه معنــاي خـــــوردن است. (نــاشـــر)
هشدار از خطوات شيطان در رزق‌هاي طيّب (75)
يا خوردن به‌خاطر پيروي شيطان است و چون تا اينجا معلوم نكرد كه آن امور چيست؟ لذا براي اينكه ضابطه‌اي دست داده باشد كه چه چيزهايي پيــروي شيطــان است كلمه سوء و فحشــاء و سخــن بدون علــم را خاطرنشان كرد و فهماند كه هرچيــزي كه بد است، يا فحشاء است يا بدون علم حكم كردن است و پيروي از آن، پيروي شيطان است.
و وقتي نخوردن و تصرف نكردن در چيزي كه خدا دستور به اجتناب از آن نداده، جايز نباشد، خوردن و تصرف بدون دستور او نيز جايز نيست، پس هيچ اكلي حلال و طيّب نيست، مگر آنكه خداي تعالي اجازه داده و تشريعش كرده باشد، (كه همين آيه و نظــائـر آن تشـريـع حلّيّت همـه چيزها است) و از خوردن آن منع و ردعي نكرده باشد.
مانند آيه 173 همين سوره كه مي‌فرمايد: «اِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ» و در آن از
(76) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
خوردن چيزهايي نهي فرموده، پس برگشت معناي آيه به اين مي‌شود كه مثلاً بگوييم: از همه نعمت‌هاي خدا كه در زمين براي شما آفريده بخوريد، زيرا خدا آنها را براي شما حلال و طيّب كرد و از خوردن هيچ حلال طيّبي خودداري مكنيد، كه خودداري از آن هم سوء است، هم فحشاء و هم بدون علم سخن گفتن (يعني وهم تشريع) و شما حق نداريد تشريع كنيد، يعني چيزي را كه جزء دين نيست، جزء دين كنيد، كه اگر چنين كنيد خطوات شيطان را پيروي كرده‌ايد (و خدا داناتر است).
پــس آيــه شريفــه چند نكتـه را افــاده مي‌كنــد:
اول اينكه حكم مي‌كند به حلّيّت عموم تصرفات، مگر هر تصرفي كه در كلامي ديگر از آن نهي شده باشد، چون خداي سبحان اين حق را دارد كه از ميان چيزهايي كه اجازه تصــرف داده، يكي يا چنــد چيز را ممنوع اعلام بدارد.
هشدار از خطوات شيطان در رزق‌هاي طيّب (77)
(پس آيه شريفه يك قاعده كلي دست داد و آن اين بود كه هرجا شك كرديم آيا خوردن فلان‌چيز و يا تصرف در فلان‌چيز جايز است يا نه به اين آيه تمسك جوييم و بگوييــم غير از چند چيـزي كه در دليل جداگانه حرام شده، همه چيز حلال و طيّب است!)
دوم اينكه خودداري و امتناع از خوردن و يا تصرّف كردن در چيزي كه دليلي علمي بـر منــع از آن نرسيــده، خود تشريــع و حرام است.
سوم اينكه مراد از پيروي خطوات شيطان اين است كه بنده خدا به چيزي تعبّد كند و آن را عبادت و اطاعت خدا قرار دهد كه خداي تعالي هيچ اجازه‌اي در خصوص آن نداده باشد، چون خداي تعالي هيچ مشي و روشي را منع نكرده، مگر آن روشي را كه آدمي در رفتن بر طبق آن پاي خود بجاي پاي شيطان بگذارد و راه رفتن خود را مطابق راه رفتن شيطــان كند، در اين صــورت است كه روش او پيــروي گامهــاي شيطــان مي‌شــود.
(78) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«اِنَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوء وَ الْفَحْشاءِ وَ اَنْ تَقُـولُـوا عَلَي‌اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» (169 / بقره).
سوء و فحشاء در انجام عمل مصداق پيدا مي‌كند، در مقابل آن دو، قول بدون علم است، كه مربوط به زبان است و از اين مي‌فهميم كه دعوت شيطان منحصر اســت در دعـوت به عملي كه يا سوء است و يا فحشاء و در دعوت به گفتن سخن بدون علم و دليل.
احاديث همه بر اين اساس است كه مراد به خطوات شيطان اعمالي باشد كه كسي بخواهد با انجام آن به خدا تقرّب جويد در حالي كه مقرّب نباشد، چون شرع آن را معتبر نشمـــــرده اســت. (1)
1- الميــزان، ج 1، ص 630 .
هشدار از خطوات شيطان در رزق‌هاي طيّب (79)

(80)
(81)
احكامي كه ذيلاً به طور اجمال ذكر شده آن دسته از شرايع الهي است كه بدون استثنــا در جميع اديــان الهي وجــود داشته است:

«يا بَني آ ادَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَمآ اَخْرَجَ اَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُما
(82)
لِبــاسَهُمـــا لِيُرِيَهُمــا سَوْءاتِهِمــا اِنَّــهُ يَريكُــمْ هُــوَ وَ قَبيلُــهُ مِــنْ حَيْـثُ لاتَــرَوْنَهُــمْ اِنّــا جَعَلْنَــا الشَّيـاطيــنَ اَوْلِيـــآ ءَ لِلَّذيــــنَ لا يُــؤْمِنُـــونَ»
«اي فرزندان آدم! شيطان شما را نفريبد چنانكه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون كرد، لباس ايشان را از تنشان مي‌كند تا عورت‌هاشان را به ايشان بنماياند، شيطان و دسته وي شما را از آنجايي مي‌بينند كه شما نمي‌بينيد، ما شيطان‌ها را سرپرست كساني قرار داديم كه ايمان نمي‌آورند». (27 / اعراف)
اي بني آدم! بدانيد كه براي شما معايبي است كه جز لباس تقوا چيزي آن را نمي‌پوشانــد و لبــاس تقــوا همــان لباسي اســت كــه مــا از راه فطــرت به شما پوشانده‌ايم پس زنهــار كه شيطان فريبتــان دهد و اين جامــه خدادادي را از تن شما
نواهي تشريع شده در اول خلقت انسان (83)
بيرون نمايد، همان‌طـوري كه در بهشت از تن پدر و مادرتان بيرون كرد.
آري، مــا شيطـــان‌هــــا را اوليــــاي كســانـــي قــرار داديــم كــه بـــه آيــــات مـا ايمـان نيــاورده بــا پــاي خـود دنبـال آنهـا بـه راه بيفتنـد.
از اينجا معلوم مي‌شود آن كاري كه ابليس در بهشت با آدم و حوا كرده (كندن لباس براي نماياندن عورت‌هايشان) تمثيلي است كه كندن لباس تقوا را از تن همه آدميان به سبب فريفتن ايشان نشان مي‌دهد و هر انساني تا فريب شيطان را نخورده در بهشت سعادت است و همين كه فريفته او شد خداوند او را از آن بيرون مي‌كند.
«اِنَّهُ يَريكُمْ هُوَ وَ قَبيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاتَرَوْنَهُمْ...،» اين جمله نهي قبلي را تأكيد نموده مي‌فهماند راه نجات از فتنه‌هاي ابليس بسيار باريك است، زيرا وي طوري به انسان نزديك مي‌شود و او را مي‌فريبد كه خود او نمي‌فهمد. آري، انسان غير از خود كسي را
(84) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
سراغ ندارد كه به جانب شر دعوت و به سوي شقاوت راهنمايي‌اش كند.
«اِنّا جَعَلْنَا الشَّياطينَ اَوْلِيآءَ لِلَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ،» اين جمله نيز تأكيد ديگري است بــراي نهي مزبــور و چنيــن مي‌فهمانــد كه ولايــت شيطان‌هـا در آدمــي تنهــا ولايــت و قدرت بر فريــب دادن او اســـت به طــوري كه اگر از اين راه توانستنــد كـاري بكننــد بدنبالــش هر كار ديگــري مي‌كننــد، هم‌چنان‌كـه از آيه:
«وَاسْتَفْزِزْ مَنِ‌اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَ اَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ وَ شارِكْهُـمْ فِي‌الاَْمْـوالِ وَ الاَْوْلادِ وَعِدْهُـمْ وَ مـا يَعِدُهُــمُ الشَّيْطــانُ اِلاّ غُرُورا»
«هركدام از آن‌ها را مي‌تواني با صداي خودت تحريك كن ولشكر سواره و پياده‌ات را بر آن‌ها گسيل دار و در ثروت‌وفرزندانشان شركت جوي و آن‌ها را با
نواهي تشريع شده در اول خلقت انسان (85)
وعده‌ها سرگرم‌كن ولي شيطان جز فريب و دروغ وعده‌اي‌نمي‌دهد». (64 / اسراء)
«اِنَّ عِبــادي لَيْــسَ لَـــكَ عَلَيْهِــــمْ سُلْطـــانٌ وَ كَفـــي بِــرَبِّـــكَ وَكيـــلاً»
«(اما بدان) تو هرگز سلطه‌اي‌بر بندگان من پيدا نخواهي كرد و آن‌ها هيچگاه به دام توگرفتارنمي‌شوندهمين‌قدركافي‌است پروردگارت حافظ‌آن‌هاباشد».(65/اسراء)
«اِنَّــهُ لَيْــسَ لَــهُ سُلْطــانٌ عَلَي الَّذيـنَ امَنُــوا وَ عَلــي رَبِّهِــمْ يَتَوَكَّلُــونَ»
«چراكه‌او تسلطي بركساني‌كه ايمان‌دارند و بر پروردگارشان توكّل‌مي‌كنند نـدارنـد». (99/نحل)
«اِنَّ عِبـادي لَيْــسَ لَــكَ عَلَيْهِــمْ سُلْطــانٌ اِلاّ مَــنِ اتَّبَعَــكَ مِـنَ الْغـاويــنَ»
«كـه بـر بنـدگـانـم تسلّـط نخواهي يافت مگـر گمـراهاني كه از تـو پيـروي مي‌كنند». (43/حجر)
(86) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نيز اين معنا برمي‌آيد، چون اگر اين آيات را به ضميمه آيات مورد بحث يك‌جا مورد دقت قرار دهيم خواهيم فهميد كه شيطان‌ها بر مؤمنين و متوكّلين و آنان كه خداوند ايشان را بنده خود به شمار آورده و فرموده، عبادي... هيچگونه ولايتي ندارند، اگرچه احيــانــا به لغــزش‌شــان دست يـابنـد، تنهـا ولايتشـان بر كســانـي اسـت كــه ايمــان به خدا نياورده‌اند.

« وَ اِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَيْهآ ابآءَنا وَ اللّهُ اَمَرَنا بِها قُلْ اِنَّ اللّهَ لايَأْمُرُ بِالْفَحْشآءِ اَتَقُولُونَ عَلَي‌اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»
نواهي تشريع شده در اول خلقت انسان (87)
«و چــون كــاري زشت كنند گوينــد پدران خود را چنيــن يافتيــم و خدايمــان به آن فرمــان داده، بگو خدا به زشتــي دستور نمي‌دهــد آيا به خــدا چيزي نسبــت مي‌دهيــد كه نمي‌دانيــد؟» (28 / اعراف)
در داستان بهشت آدم اصل ثـابتي بـود،و آن ايـن كه بـاعـث خـروج آدم و همسرش از بهشت همانا بروز سوآت بود،و از آن اصل ثابت نيز چنين استـفاده شـد كـه خداي تـعالي بـه هـيچ وجـه راضـي نيـست كـه بنـي آدم مرتكب فحـشاو عـمل زشـت شـوند.
اينك به‌دنبال آن داستان در اين آيه فحشا و اعمال شنيع مشركين را ذكر كرده و عذرشان را كه گفته‌اند: اوّلا پدران ما چنين مي‌كرده‌اند و ثانيا خداهم به ما چنين دستور داده نيز ذكر فرموده، سپس به اصل ثابت فوق تمسك جسته و به رسول گرامي‌اش مي‌فرمايد تا به آنان بفهماند كه اين حرف افترا به خدا است، زيرا خداوند امر به فحشا
(88) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نمي‌كند و به هيچ وجه به آن راضي نيست،اگر راضي مي‌بود آدم و همسرش را به‌خاطر آن از بهشــت بيــرون نمــي‌كـــرد. (1)

« قُلْ اِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الاِْثْمَ وَ الْبَغْيَ بِغَيْــرِ الْحَــقِّ وَ اَنْ تُشْرِكُــوا بِاللّهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطانا وَ اَنْ تَقُولُوا عَلَـي‌اللّهِ ما لا تَعْلَمُــونَ»
«بگو اي پيغمبر كه خداي من هر گونه اعمال زشت را چه در آشكار و چه در نهان
1- الميـــزان ج: 8 ص: 84 .
تحريم‌هاي الهي در اول خلقت انسان (89)
و گناهكاري و ظلم بناحق و شرك به خدا را كه بر آن شرك هيچ دليل نداريد و اينكــه چيزي را كه نمي‌دانيد از روي جهالت به خدا نسبت دهيد،همه را حرام كرده اســـت » (33 / اعراف).
مراد از فواحش گناهاني است كه حد اعلاي شناعت و زشتي را داشته باشد، مانند زنا، لواط و امثال آن، و منظور از اثم، گناهاني است كه باعث انحطاط ذلت و سقوط در زندگي گردد، مانند مي‌گساري كه آبروي آدمي و مال و عرض و جانش راتباه مي‌سازد. منظور از بغي تعدّي و طلب كردن چيزي است كه حق طلب‌كردن آن را نداشته باشد، مانند انواع ظلم‌ها و تعديات بر مردم و استيلاي غيرمشـروع بر آنان.
در اين آيه چيزهايي را كه غير طيّب است به طور فهرست و خلاصه و به بياني كه
(90) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
شامل تمام انواع گناهان باشد بيان كرده است، چون محرمات ديني از دو حال خارج نيستند: يا محرمات مربوط به افعالنــد و يا مربوط به اقــوال و عقايــد. كلمــات: «فَواحِش، اِثْم، بَغْــي» مــربــوط بــه قســـم اول و جمــــلات: «...اَنْ تُشْرِكُــوا بِاللّهِ... وَ اَنْ تَقـــوُلُـــوا عَلَــي اللّه‌ِ...» قســــم دوم را خــلاصـــــه مي‌كنـد:
قسم اول هم دو نوع است: يكي آنهايي كه مربوط به حَقُّ الناس است كه كلمه بَغْي جامع آنها است، و ديگري گناهاني است كه مربوط به حّق الناس نيست، اين نيــز دوگونــه است: يكي آنهايــي كه زشــت و شنيع‌اند(1) و كلمه فاحِشَه اشاره بــه آنهــا است. و ديگري گناهاني است كه تنها داراي مفسده و ضرر براي گنهكار است و كلمـه
1- زشت، ناپسند، قبيح، فرهنگ فارسي دكتر معين. (ناشر)
تحريم‌هاي الهي در اول خلقت انسان (91)
اِثْم عنوان اين‌گونه گناهان است.
قســـــم دوم نيـــز يــا شـــرك بـــه خـــدا اســـت و يــــا اِفْتِــــراء بــــر او. (1)

«قُلْ تَعالَوْا اَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ اَلاّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئا وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا وَ لاتَقْتُلُوآا اَوْلادَكُمْ مِنْ اِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ اِيّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُواالْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لاتَقْتُلُواالنَّفْسَ‌الَّتي حَرَّمَ‌اللّهُ اِلاّ بِالْحَقِّ ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ
1- الميـــزان ج: 8 ص: 84 .
(92) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
لَعَلَّكُـــمْ تَعْقِلُــونَ،»
«بگو بياييد تا برايتان بخوانم آنچه را كه پروردگارتان بر شما حرام كرده، اينكه چيزي را با او شريك مكنيد و با پدر و مادر به نيكي رفتار كنيد و فرزندان خويش را از بيم فقر مكشيد كه ما شما و ايشان را روزي مي‌دهيم و به كارهاي زشت آنچه عيان است و آنچه نهان است نزديك مشويد و نفسي را كه خدا كشتن آنرا حرام كــرده جز به حق مكشيــد اينها است كه خدا شما را بدان سفارش كــرده است شايــد تعقل كنيد.» (151/انعام)
«وَ لا تَقْرَبُوا مالَ‌الْيَتيمِ اِلاّ بِالَّتي هِيَ اَحْسَنُ حَتّي يَبْلُغَ اَشُدَّهُ وَ اَوْفُواالْكَيْلَ وَالْميزانَ بِالْقِسْطِ لا نُكَلِّــفُ نَفْسا اِلاّ وُسْعَهــا وَ بِعَهْدِاللّهِ اَوْفُوا ذلِكُمْ وَصّاكُــمْ بِـهِ لَعَلَّكُـمْ تَذَكَّـرُونَ،»
محرمات مشترك در همه اديان (93)
«به مال يتيم نزديك مشويد جز به طريقي كه نيكوتر است تا وي به قوت خويش برسد، پيمانه و وزن را به انصاف تمام دهيد ما هيچ كس را مگر به اندازه تواناييش مكلف نمي‌كنيم چون سخن گوييد دادگر باشيد گرچه عليه خويشاوند و به ضرر او باشد و به پيمان خدا وفا كنيد، اينها است كه خدا شما را بدان سفارش كرده، باشد كه اندرز گيريد»، (152 / انعام)
«وَ اَنَّ هــذا صِــراطــي مُسْتَقيمــا فَاتَّبِعُــوهُ وَ لا تَتَّبِعُــوا السُّبُــلَ فَتَفَــــرَّقَ بِكُــــمْ عَــــنْ سَبيلِــهِ ذلِكُــمْ وَصّاكُــمْ بِــهِ لَعَلَّكُـــمْ تَتَّقُـــونَ»
و اين راه من است يكراست ،پس پيروي كنيد آن را و به راه‌هاي ديگر مرويد كه شما را از راه وي پراكنده كند اينها است كه خدا شما را بدان سفارش كرده بلكه پرهيزكاري كنيد.» (153 / انعام)
(94) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
اين آيات محرماتي را بيان مي‌كند كه اختصاص به شريعت معيني از شرايع الهي نــدارد، و آن محــرمـات عبـــارت است از:
شـــــــرك بـــــــه خـــــدا،
ترك احسان به پدر و مادر،
ارتكـــاب فواحش، و كشتــن نفس محترمه بدون حق (كه از آن جمله است كشتن فــرزنـــدان از تــــرس روزي،)
نزديك شدن به مال يتيم مگر به طريق نيكوتر،
كــــــم فـــــروشـــــــــــي،
ظلــــــــــم در گفتــــــــــار،
محرمات مشترك در همه اديان (95)
وفا نكــردن به عهـد خـدا و پيـروي كردن از غيــر راه خــدا و بدين وسيله در ديـن خــدا اختــلاف انـداختـن.
اديان الهي هر چه هم از جهت اجمال و تفصيل با يكديگر اختلاف داشته باشند، هيچ يك از آنها بدون تحريم اين گونه محرمات معقول نيست تشريع شود، و به عبارت ساده‌تر، معقول نيست ديني الهي بوده باشد و در آن دين اين‌گونه امور تحريم نشده باشـد حتي آن ديني كه براي ساده‌ترين و ابتدايي‌ترين نسل بشر تشريع شــده اســـت.
شاهــد اينكه محرمات مذكور عمومي است و اختصاصــي به يك شريعت ندارد ـ ايــن اســت كــه مــي‌بينيــم قــــرآن كــريــم همــانهــا را از انبيــا عليه‌السلام نقــل مي‌كنــد كه در خطاب‌هايي كه به امت‌هاي خود مي‌كرده‌انــد از آن نهـي مـي‌نمــوده‌اند.
اگـر شـرك را از سـايـر گنـاهـان جلـوتـر ذكر كرده براي اين است كه شرك ظلم
(96) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
عظيمي است كه با ارتكاب آن هيچ اميدي به مغفـرت خـداونـد نيست، هم‌چنان‌كه فرموده: «اِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مادُونَ ذلِكَ لِمَنْ‌يَشآءُ» (48 / نساء)، گناهي است كه سرانجام ساير گناهان منتهي به آن است، هم‌چنان‌كه منتهاي هر عمل صالح و حسنه‌اي توحيد خداي تعالي است.
«وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا » «احسان كنيد به پدر و مادر احسان كردني!»(83 / بقره) خداي تعالي در قرآن كريمش در چند جا احسان به پدر و مادر را تالي توحيد و ترك شــرك دانستــه و هــر جــا بــه آن امــر كــــرده قبــلا به توحيــد و تــرك شــرك امر كرده است. ايــن خــود بهتريــن دليــل است بر اينكه عقوق والديــن بعد از شــرك به خداي بــزرگ در شمـــار بـزرگتـريــن گناهــان، و يـا خــود، بــزرگتــريــن آنهــا اســت.
«وَ لا تَقْتُلُوآا اَوْلادَكُمْ مِنْ اِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ اِيّاهُم» (151 / انعام)، كشتن فرزندان
محرمات مشترك در همه اديان (97)
از ترس هزينه زندگي آنان در ميان عرب جاهليت سنتي جاري بوده، چون بلاد عرب غالب سالها دستخــوش قحطــي و گرانــي مي‌شــده، و مردم وقتي مـي ديــدنــد كــه قحط سالي و افلاس آنان را تهديد مي‌كنـد فرزندان خــود را مــي‌كشتــند تا نـاظر ذلـت فقر و گرسنگي آنان نباشنــد.
لذا در آيه مورد بحث كه ايشان را از اين عمل ناستوده نهي كرده نهي را با جمله «نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ‌وَاِيّاهُم» تعليل كرده و فرموده: منطق شما در فرزندكشي جز اين نيست كه نمي‌توانيد روزي و هزينه زندگي آنان را فراهم نماييد، و اين خود منطقي است غلط، براي اينكه اين شما نيستيد كه روزي فرزندانتان را فراهم مي‌كنيد، بلكه خداي تعالي است كه روزي ايشان و خود شما را مي‌دهد، پس شما چرا مي‌ترسيد و از ترس، آنان را بـه دست خود از بين مي‌بريد؟
(98) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ» كلمه فواحش جمع فاحشه است كه به معناي كار بسيار زشت و شنيع است، و خداي تعالي در كلام خود زنا و لواط و نسبت دادن زنا به مردان و زنان پاكدامن را از مصاديق فاحشه شمرده، و از ظاهر كلام بر مي‌آيد كه مراد از فاحشه ظاهري گناه علني و مقصود از فاحشه باطني گناه سرّي و روابـط نامشـروع برقراركردن در پنهاني است.
و همچنيــن قتل نفــس و سايــر انواع فحشا امنيت عمومي را سلب نموده و با از ميــان رفتــن امنيــت، بنـاي جامعه انساني فــرو ريخته، اركــان آن سســت مي‌گردد.
«وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتي حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالْحَقِّ» در اينجا دو احتمال هست: يكي اينكه معناي، «حَرَّمَ‌اللّهُ» خداوند كشتنش را حرام كرده است باشد، ديگر اين كه معنايش: محتــرم كرده است آنــرا به احتــرام قانونــي و بدين وسيله او را و يـا حقـي از
محرمات مشترك در همه اديان (99)
حقــوق او را از ضايـع شدن حفـظ كـرده باشد.
و اينكــه فرمــود:«اِلاّ بِالْحَــقِّ» مقصــود استثناي قتل بعضــي از نفوســي است كــه در اثر پاره‌اي از گناهان احترامي را كه خداونـد براي مسلمانان و يا كفار همپيمان با مسلميــن جعــل كـرده، از خــود سلـب نموده‌اند، مانند قتل به قصاص و حد شرعي.
«وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتيمِ اِلاّ بِالَّتي هِيَ اَحْسَنُ حَتّي يَبْلُغَ اَشُدَّهُ» (152 / انعام)، اينكه از نزديك شدن به مال يتيم نهي فرموده براي اين است كه دلالت بر عموميت مطلب كند، يعني بفهماند كه تنها خوردن آن حرام نيست، بلكه استعمال و هر گونه تصرفي در آن نيز حرام است مگر اينكه منظور از تصرف در آن حفظ آن باشد آن هم به شرطي كه بهترين راههــاي حفظ بــوده باشـد.
و نهي از نزديكي به مال يتيم همچنان امتداد دارد تا زماني كه يتيم به حد رشد و بلوغ
(100) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
برســد، و ديگر از اداره امــوال خود قاصر و محتاج به تدبير ولي خود نباشد. پس معلــوم شـد مقصود از «يَبْلُغَ اَشُــدَّهُ» رسيــدن به حــد بلــوغ و رشــد هــر دو اسـت.
«وَ اَوْفُوا الْكَيْــلَ وَالْميــزانَ بِالْقِسْــطِ لا نُكَلِّــفُ نَفْسـا اِلاّ وُسْعَهـا» (152 / انعام)، ايفــاء به قســط عبــارت اســـت از عمـــل كـــــردن بــه عــدالـــت بـدون اجحــاف.
و اينكه فرمود: ما هيچ كس را تكليف نمي‌كنيم مگر به آنچه كه در خور طاقت او است به منزله دفع توهمي است كه ممكن است بشود، گويا كسي مي‌پرسد: مگر در كيل و وزن ممكن است رعايت عدالت واقعي و حقيقي بشود؟ هرگز ممكن نيست، و انسان در اين‌گونه امور هيچ چاره‌اي جز اين ندارد كه به تقريب و تخمين اكتفــا كند، و خــداي‌تعالــي با جملــه مورد بحــث جوابــش را داده مي‌فرمايد: مــا هيـچ كس را تكليــف نمي‌كنيم مگر به چيــزي كه در وســع طاقــت او باشد.
محرمات مشترك در همه اديان (101)
«وَ اِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذاقُرْبي» «چون سخن گوييد دادگر باشيد گر چه عليه خويشاوند و به ضرر او باشد...» (152 / انعام) مي‌فرمايد: بايد مراقب گفتارهاي خود باشيد، و زبان خود را از حرف هايي كه براي ديگران نفع و يا ضرر دارد حفظ كنيد، و عاطفه قرابت و هر عاطفه ديگري شما را به جانبداري بي‌جا از احدي وادار نكند، و به تحريـف گفته‌هاي ديگران و تجاوز از حق و شهادت بناحق يا قضاوت ناروا وادار نسازد و خلاصه به ناحق جانب آن‌كس را كه دوستش مي‌داريد رعايت ننموده و حق آن كسي را كه دوستش نمـي‌داريد، باطل مسازيد.
در مجمع البيان گفته است: آيه مورد بحث با همه كوتاهي و كمي حروفش مشتمل بر دستورات بليغي در باره اقارير، شهادتها، وصيت‌ها، فتاوا، قضاوتها، احكام، مــذاهــب و امــر بــه معــروف و نهـي از منكـر اســت.
(102) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«وَ بِعَهْدِاللّهِ اَوْفُوا...» اين جمله هم بر دستورات و تكاليف شرعي اطلاق مي‌شود، و هم بر پيمان و ميثاق و بر نذر و سوگند و ليكن در قرآن كريم اين لفظ بيشتر در دستــورات الهي استعمال مي‌شود، مخصوصا در آيه مورد بحث كه به اسم پـروردگـار (اللّه) اضافــه شـــده، مــورد بــحث آيـه هـم مناســب با همين معنا است.
«وَ اَنَّ هذا صِراطي مُسْتَقيما فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ...»(153/ انعام)
مقصود اصلي از آيه مورد بحث اين است كه بفرمايد: شما از راه خدا متفرق مشويد و در آن اختــلاف راه مياندازيد!
پس اگر بعد از گفتن اينكه اين وصايا، صراط مستقيم من است و اختصاص به دين معيني ندارد مجددا امر كرد به اقامه دين، در حقيقت خواست تا زمينه كلام را براي نهي
محرمات مشترك در همه اديان (103)
از تفــرقــه در دين فراهم سازد.
بنابراين، معنــاي آيه چنين مي‌شود: علاوه بر محرماتي كه گفته شد يكي ديگر از محرمات اين است كــه اين صــراط را كـه اختلاف و تخلف‌پـذير نيست واگذاشته و راههــاي ديگـر را پيـروي كنيد، چـون اين عمـل شما را از راه خـدا متفرق مي‌سازد و در ميان شما ايجاد اختلاف مي‌نمايد، و سرانجام باعث مي‌شود كه از صراط مستقيم خـدا يكسره بيـــرون شـويد. (1)

1- الميـــزان ج: 7 ص: 512.
(104)
«ذلِكَ مِمّا اَوْحي اِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ‌الْحِكْمَةِ»
«اينهاازجمله‌وحي‌هايي‌است‌كه‌پروردگارت‌ازحكمت‌بسويت‌فرستاد...!»(39/اسراء)
اگر در اين آيه احكام فرعي دين را حكمت ناميده، از اين جهت بوده است كه هريك مشتمل بر مصالحي است كه اجمالاً از سابقه كلام فهميده مي‌شود. اين تكاليف در نواهي عبارتنـد از:

تكاليف و احكام فرعي دين (105)
«وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً اِلي عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوما مَحْسُورا»
«در انفاق بــه محتاجان زيــاده‌روي مـكن، نـه بـخـل بـورز كـه گـويـي دستت را به گردنـت بـسته‌اند و نه آنچنان باز كــن كه چيـزي براي روز مبـادا نــزد خــود نگــذاري آنـوقت تهـي‌دسـت بنشينـي و خـود را مــلامت كنــي»، (29 / اسراء)
«اِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَـنْ يَشاءُ وَ يَقْـدِرُ اِنَّهُ كانَ بِـعِبــادِه خَبيرا بـَصيرا»
«كه پروردگار تو رزق را براي هر كه بخواهد توسعه مي‌دهد و براي هر كه بخواهد تنـگ مي‌گيرد، آري او به صلاح بنـدگان خود آگاه و بينــا اســـت.»(30 / اسراء)
(106) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
اين تعبير بليغ‌ترين و رساترين تعبيــر در مورد نهــي از افراط و تفريط در انفــاق تاست. آيه اين معنا را مي‌رساندكه دست خويش تابه آخر مگشاي وبيش‌ازحد دست‌ودلباز نباش كه ممكن است روزي زانوي غم بغل كرده و دستت از همه‌جا بريده شـود و ديگـر نتـوانـي خـود را در اجتمـاع ظـاهـر سـاختـه و با مردم معـاشـرت كني.
« اِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشــاءُ وَ يَقْــدِرُ اِنَّــهُ كــانَ بِعِبــادِه خَبيــرا بَصيـرا»
اين دأب و سنت پروردگار است كه بر هر كس بخواهد روزي دهد، فراخ و گشايش دهد و براي هر كه نخواهد، تنگ بگيرد، و سنت او چنين نيست كه بي حساب و بي اندازه فراخ سازد و يا بكلي قطع كند، آري او مصلحت بندگان را رعايت مي‌كند، چرا كه او به حال بندگان خود خبير و بينا است، تو نيز سزاوار است چنين كني و متخلّق به اخلاق خــدا گردي و راه وسـط و اعتــدال را پيــش گرفتــه از افــراط و تــفـريـط بـپـرهيزي!
تكاليف و احكام فرعي دين (107)

«وَ لا تَقْتُلُـــوا اَوْلادَكُـــمْ خَشْيَـــةَ اِمْـــلاقٍ نَحْـــــنُ نَرْزُقُهُـــمْ وَ اِيّـــاكُـــــمْ اِنَّ قَتْلَهُــــمْ كــــانَ خِطْــــــأً كَبيــــرا»
«و فرزنـدان خـود را از ترس فقـــر مكشيد، ما آنـــان را و خود شمـــا را روزي مي‌دهيم، و كشتن‌آنان خطايي بزرگ‌است.»(31/ اسراء)
مسأله نهي از فرزندكشي در قرآن كريم مكرر آمده، و اين عمل شنيع در حالي كه يكي از مصاديق آدم كشي است، چرا فقط اين مصداق ذكر گرديده؟ مي‌توان گفت كه
(108) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
چون فرزندكشي از زشت‌ترين مصاديق شقاوت و سنگدلي است و جهــت ديگرش هم اين اســت كه اعراب در سرزميني زندگي مي‌كردند كه بسيار دچار قحطي مي‌شد، و از همين جهــت همينكه نشانه‌هاي قحطي را مي‌ديدند اول كاري كه مي‌كردند به اصطلاح براي حفظ آبرو و عزت و احترام خـود!! فـرزندان خود را مي‌كشتند.
از آيه مورد بحث كشف مي‌شود كه عرب غير از مسأله دختركشي (وَأد) يك سنت ديگري داشته كه به خيال خود با آن عمل، هون و خواري خود را حفظ مي‌كردند، و آن اين بوده است كه از ترس خواري و فقر و فاقه فرزند خود را - چه دختر و چه پسر مي‌كشتند، و آيه مورد بحث و نظائر آن از اين عمل نهي كرده است.

تكاليف و احكام فرعي دين (109)
« وَ لا تَقْرَبُوا الـزِّنـي اِنَّــهُ كـانَ فـاحِشَـةً وَ ساءَ سَبيلاً»
«و نزديك زنامشويدكه زناهميشه فاحشه بوده و روشي زشت است.»(32/اسراء)
اين آيه از زنا نهي مي‌كند و در حرمت آن مبالغه كرده است، چون نفرموده اينكار را نكنيد، بلكه فرموده نزديكش هم نشويد، و اين نهي را چنين تعليل كرده كه اين عمل فاحشه است، و زشتي و فحش آن صفت لاينفك و جدايي‌ناپذير آن است، به طوري كه در هيچ فرضي از آن جدا نمي‌شود، و با تعليل ديگر كه فرمود: «وَ ساءَ سَبيلاً» فهماند كه اين روش، روش زشتي‌است‌كه به‌فساد جامعه،آن هم‌فساد همه شئون اجتماع منجر مي‌شود،وبه‌كلي‌نظام اجتماع رامختل ساخته و انسانيت رابه نابودي تهديد مي‌كند، و
(110) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
در آيه‌اي ديگر در عذاب مرتكبين آن مبالغه نمــوده و در ضمن صفات مؤمنين فرموده «وَ لا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ اَثاما يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيمَةِ وَ يَخْلُد فيهِ مُهانا اِلاّ مَنْ تابَ وَ امَنَ وَ عَمِلَ صالِحا»(68و69/فرقان).

«وَ لا تَقْتُلُــوا النَّفْــسَ الَّتــي حَــرَّمَ اللّـــهُ اِلاّ بِــالْحَــقِّ وَ مَـــنْ قُتِــلَ مَظْلُومــا فَقَـدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّه سُلْطانا فَلا يُسْــرِفْ فِي الْقَتْلِ اِنَّهُ كانَ‌مَنْصُورا»
«و خوني را كه خدا محترم شمرده مريزيد، مگر آنكه كشتن او حق باشد، و كسي كه بي گناهي را بكشد ما براي ولي او سلطنت و قدرت قانوني قرار داده‌ايم (كه
تكاليف و احكام فرعي دين (111)
مي‌تواند قاتل را بكشــد) پس نبايد كسي در خونريــزي از حد تجــاوز كند كه كشته بي‌گناه به‌وسيله قانون ياري شده است». (32 / اسراء)
اين آيه از كشتن نفس محترمه نهي مي‌كند، مگر در صورتي كه بحق باشد، به اين معنا كه طرف مستحق كشته شدن باشد، مثل اينكه كسي را كشته باشد يا مرتد شده باشد (و حرمت ديني را در جامعه بشكند،) و امثال‌اينهاكه در قوانين‌شرع مضبوط است.
و شايد از اينكه نفس را توصيف كرد به حرّم اللّه و نفرمود حرّم اللّهُ فِي الاِْسْلام اشاره به اين باشد كه حرمت قتل نفس مختص به اسلام نيست، در همه شَــرايـع آسمانــي حـرام بـــوده و ايـن حـكـــم از شـرايــع عـمـومـي اسـت.
« وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُومـا فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّه سُلْطانا فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ اِنَّهُ كانَ مَنْصُورا»
(112) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مقصــود از اينكه فرمود: ما براي ولي مقتول سلطاني قرار داديم همين است كه او را در قصاص از قاتل سلطنت و اختيار داده‌ايم، و مقصود از منصور بودن او همان مسلط بودن قانونــي بر كشتــن قاتــل اســت.
و معناي آيه اين است كه كسي كه مظلوم كشته شده باشد ما به حسب شرع براي صاحب خون او سلطنت قرار داديم، تا اگر خواست قاتل را قصاص كند، و اگر خواست خونبهــا بگيرد، و اگر هم خواســت عفو كند، حال صاحب خون هم بايد در كشتن اســراف نكند، و غيــر قاتل را نكشــد، و يا بيش از يك‌نفــر را به قتــل نرساند، و بداند كه مـا ياريش كرده‌ايم و به هيــچ وجه قاتــل از چنــگ او فــرار نمي‌كنــد، پــس عجله به خرج ندهد و به غيــر قاتـــل نپردازد.
تكاليف و احكام فرعي دين (113)

«وَ لا تَقْـــرَبُــوا مالَ الْيَتيـمِ اِلاّ بِالَّتــي هـِيَ اَحْسَنُ حَتّي يَبْلُغَ اَشُدَّهُ وَ اَوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْـدَ كانَ مَسْؤُلاً»
«به مال يتيم هم نزديك مشويد مگر بنحوي كه تصرف در آن بهتر باشد براي يتيم از تصرف نكردن، و همچنان مال او را نگه داريد تا به حد رشد برسد، و نيز به عهد خــود وفا كنيــد، كـه از عـهـدهـا نـيـز بـاز خـواست خواهيد شـد»!(34 / اسراء)
اين آيه از خوردن مال يتيم نهي مي‌كند كه خود يكي از كبائري است كه خداوند وعده آتش به مرتكبين آن داده و فرموده است:
(114) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
« اِنَّ الَّذينَ يَأْكُلُونَ اَمْوالَ الْيَتامي ظُلْما اِنَّما يَأْكُلُونَ في بُطُونِهِمْ نارا وَ سَيَصْلَوْنَ سَعيرا» (10 / نساء) و اگر به جاي نهي از خوردن آن از نزديك شدن به آن نهي كرد براي اين بود كه شدت حرمت آن را بفهماند، و معناي جمله « اِلاّ بِـالَّتي هِيَ اَحْسَنُ» اين است‌كه در صورتي‌كه تصرف در مال‌يتيم به‌نحوي‌باشدكه از تصرف نكردن بهتر باشد به‌اين معنا كه تصرف در آن به مصلحت يتيم و باعث زياد شدن مــال باشــد عيب ندارد و حرام نيست، و بلوغ «اَشُدَّ» در جملــه «حَتّي يَبْلُغَ اَشُدَّهُ» اوان و آغاز اين بلوغ و رشد است كه دراين هنگام حكم يتيمي ازيتيم برداشته مي‌شود، و ديگر به او يتيم نمي‌گويند.

«وَ لا تَقْــفُ مــا لَيْــسَ لَــكَ بِــه عِلْــمٌ اِنَّ السَّمْــعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ
تكاليف و احكام فرعي دين (115)
اُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً»
«دنبــال چيــزي را كه بدان علم نداري مگير كه گوش و چشم و دل درباره همه اينهــا روزي مـــــورد بــازخــواســت قــرار خواهـــد گرفـــت».(36 / اسراء)
اين آيه از پيروي و متابعت هر چيزي كه بدان علم و يقين نداريم نهي مي‌كند، و چون مطلق و بدون قيد و شرط است پيروي اعتقاد غير علمي و همچنين عمل غير علمي را شامل گشته و معنايش چنين مي‌شود: به چيزي كه علم به صحت آن نداري معتقد مشو، و چيزي را كه نمي‌داني مگو، و كاري را كه علم بدان نداري مكن، زيرا همــه اينهــا پيروي از غير علم است، پيــروي نكـردن از چيزي كــه بدان علــم نداريــم و همچنيــن پيــروي از علم در حقيقــت حكمـــي است كه فطــرت خود بشر آن را امضـاء مي‌كنــد.
(116) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
آري انسان فطرتادر مسير زندگيش - در اعتقاد و عملش - جز رسيدن به واقع و متن خارج، هدفي ندارد، او مي خواهد اعتقاد و علمي داشته باشد كه بتواند قاطعانه بگويد واقع و حقيقت همين است و بس، و اين تنها با پيروي از علم محقق مي‌شود، گمان و شك و وهم چنين خاصيتي ندارد، به مظنون و مشكوك و موهوم نمي‌توان گفت كه عين واقع است.
انساني كه سلامت فطرت را از دست نداده و در اعتقاد خود پيرو آن چيزي است كه آن را حق و واقع درخارج مي‌يابد، و در عملش هم آن عملي را مي‌كند كه خود را در تشخيص آن محق و مصيب مي‌بيند، چيزي كه هست در آنچه كه خودش قادر بر تحصيل علم هست علم خود را پيروي مي‌كند، و در آنچه كه خود قادر نيست مانند پاره‌اي از فروع اعتقادي نسبت به بعضي از مردم و غالب مسائل عملي نسبت به غالب
تكاليف و احكام فرعي دين (117)
مردم از اهل خبره آن مسائل تقليدمي كند، آري همان فطرت سالم او را به تقليد از علم عالم و متخصص آن فن، وا مي‌دارد و علم آن عالم را علم خود مي‌داند، و پيروي از او را در حقيقت پيروي از علم خود مي‌شمارد، شاهد اين مدعا همان اعمال فطري و ارتكازي مردم است، مي‌بينيم كه شخصي كه راهي را بلد نيست به قول راهنما اعتماد نموده و به راه مي‌افتد، مريضي كه درد و درمان خود را نمي‌شناسد كوركورانه به دستور طبيب عمل مي‌كند، و ارباب حاجت به اهل فن صنعت مورد احتياج خود، اعتماد نموده و به ايشــان مراجعه مي‌كننــد، البته اين در صورتــي است كه به علــم و معرفت آن راهنما و آن طبيب و آن مهندس و مكانيسين اعتمـاد داشته باشد.
«اِنَ‌السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ اُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً»
گوش و چشم و فؤآد نعمتهايي هستند كه خداوند ارزاني داشته است تا انسان به
(118) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
وسيله آنها حق را از باطل تميز داده و خود را به واقع برساند، و به وسيله آنها اعتقاد و عمل حق تحصيل نمايد، و بـه زودي از يـك يـك آنها بـاز خواست مي‌شود كه آيا در آنچه‌كه‌كاربستي علمي‌به‌دست‌آوردي‌يانه، واگربه‌دست‌آوردي پيروي‌هم‌كردي‌ياخير؟
مثلاً از گوش مي‌پرسند آيا آنچه شنيدي از معلومها و يقينها بود يا هر كس هر چه گفت گوش دادي؟ و از چشم مي‌پرسند آيا آنچه تماشا مي‌كردي واضح و يقيني بود يا خير؟ و از قلب مي‌پرسند آنچه كه انديشيدي و يا بدان حكم كردي به آن يقين داشتي يا نه؟ گوش و چشم و قلب ناگزيرند كه حق را اعتراف نمايند، و اين اعضاء هم ناگزيرند حــق را بگوينــد، و بــه آنچه كه واقــع شده گواهــي دهند، بنابرايــن بر هر فــردي لازم اســت كه از پيروي كردن غيـر علـم بپـرهيـزد، زيرااعضاء و ابزاري كه وسيله تحصيل علمند به زودي عليه آدمي گواهي مي‌دهند.
تكاليف و احكام فرعي دين (119)

«وَ لا تَمْشِ فِي الاَْرْضِ مَرَحا اِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الاَْرْضَ وَلـَنْ تَبْلـُغَ الْـجِبالَ طُولاً »
«در زمين با نخوت و غــرور قــدم مــزن تــو نه مي‌تــوانــي زميــن را بشكافي و نه به بلنــدي كوههــا مي‌رسـي (نمي‌تواني هر چه بخواهي بكني)»(37 / اسراء)
مَرَح به معناي براي باطل زياد خوشحالي كردن است، و شايد قيد باطل براي اين باشــد كه بفهمانــد خوشحالــي بيرون از حد اعتــدال مرح اســت، زيرا خوشحالــي به حــق آن اســت كه از باب شكــر خدا در برابر نعمتــي از نعمتهــاي او صــورت گيرد، و چنين خوشحالــي هرگز از حد اعتدال تجــاوز نمي‌كند، و اما اگر به حــدي
(120) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
شدت يافت كه عقــل را سبك نمــوده و آثار سبكي عقــل در افعــال و گفته‌هــا و نشست و برخاستنــش و مخصوصــا در راه رفتنــش نمودار شــد چنين فرحي، فرح به باطــل اســت، و جملــه « لا تَمْـشِ فِي الاَْرْضِ مَـرَحـا» نهــي است از اينكــه انســان به خاطر تكبــر خود را بيش از آنچــه هست بزرگ بدانــد، و اگر مسألــه راه رفتن به مرح را مورد نهي قــرار داد، براي اين بــود كه اثر همه آن انحرافها در راه رفتن نمودارتر مي‌شود.
سَيِّئَــه و مكـروه بــودن مَنْهيّـــات نزد خدا
«كُلُّ ذلِكَ كانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوها» (38 / اسراء) كلمه ذلك اشاره است به واجبات و محرماتي كه قبــلاً گفتــه شــد، و معنايش اين است كه همه اينهــا كه گفتــه شد
سيئه و مكروه بودن منهيّات نزد خدا (121)
يعنــي همه آنچه كه مورد نهي واقــع شد - گناهــش نزد پروردگــارت مكــروه اســت، و خـداونــد آن را نخـــواستـــه اســـت.(1)
1- الميزان ج: 13 ص: 108.
(122) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

« وَ لا تَسُبُّوا الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ‌اللّهِ فَيَسُبُّوا اللّهَ عَدْوا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذلِكَ زَيَّنّا لِكُــلِّ اُمَّـــةٍ عَمَلَهُــمْ ثُمَّ اِلـي رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ.»
«شما مؤمنان به آنانكه غير خدا رامي‌خواننددشنام مدهيد تامبادا آنهاازروي دشمني و ناداني خدا را دشنام گويند، ما بدينسان براي هر امتي عملشان را
(123)
بياراستيم و عاقبت بازگشت آنان به سوي پروردگارشان اسـت، و او از اعـمالي كه مي‌كرده‌اند خبرشان مي‌دهد.» (108 / انعام)
اين آيه يكي از ادب‌هاي ديني را خاطرنشان مي‌سازد كه با رعايت آن، احترام مقدسات جامعه ديني محفوظ مانده و دستخوش اهانت و ناسزا و يا سخريه نمي‌شود، چون اين معنا غريزه انساني است كه از حريم مقدسات خود دفاع نموده با كساني كه به حريم مقدساتش تجاوز كنند به مقابله برخيزد و چه بسا شدت خشم او را به فحش و ناسزاي به مقدسات آنان وادار سازد، و چون ممكن بود مسلمين به منظور دفاع از حريم پروردگار، بت‌هاي مشركين را هدف دشنام خود قرار دهند و در نتيجه عصبيت جاهليت، مشركين را نيز وادار سازد كه حريم مقدس خداي متعال را مورد هتك قرار
(124) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
دهند، لذا به آنان دستور مي‌دهد كه به خدايان مشركين ناسزا نگويند، چون اگر ناسزا بگويند و آنان هم در مقام معارضه به مثل به ساحت قدس ربوبي توهين كنند در حقيقت خــود مؤمنين باعـث هتك حرمــت و جســارت به مقــام كبريايــي خداونــد شده‌انـد.
از عموم تعليلي كه جمله «كَذلِكَ زَيَّنّا لِكُلِّ اُمَّةٍ عَمَلَهُمْ» آن‌را افاده مي‌كند نهي از هر كلام زشتي نسبت به مـقدسات ديني استفـاده مـي‌شود. (1)

1- الميـــــــــــزان ج: 7 ص: 434.
نهي شديد از اشاعه فحشا (125)
« اِنَّ الَّذينَ يُحِبُّونَ اَنْ تَشيعَ الْفاحِشَـةُ فِي الَّذينَ امَنُوالَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ فِي الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ اَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»
«آنان كه دوست‌مي‌دارندكه در ميان اهل‌ايمان كار منكري را اشاعه و شهرت دهند آنها را در دنيا و آخرت عــذاب دردناك خواهد بود و خدامي‌داندوشما نمي‌دانيد» (19/نور)
مقصود از فاحِشَه مطلق فحشاء است، مانند زنا و قَذْفْ(نسبت زنا دادن) و امثال آن، دوســت داشتـــن اينكــه فحشاء و قــذف در ميـــان مؤمنيـــن شيـــوع پيدا كند، خــود مستوجــب عــذاب اليـــم در دنيــا و آخــرت بــراي دوســت دارنـده اســــت.
علــت نــدارد كه مــا عـذاب در دنيا را حمل بر حد كنيم، چون دوست داشتن شيوع گنــاه در ميــان مــؤمنيـن حـد نمي‌آورد.
(126) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
علاوه بر اين قـــذف به مجرد ارتكـــاب حد مي‌آورد، و جهـــت ندارد كه ما آن را مقيّد به قصــد شيــوع كنيــم، و نكته‌اي هم كه موجــب اين كار باشـــد در بيـن نيست.
«وَ اللّـهُ يَعْلَـمُ وَ اَنْتُـمْ لا تَعْلَمُــونَ» اين جمله تأكيــد و بزرگ داشت عملــي اســت كــه موجب سخــط و عـذاب خــدا است، هر چنــد مــردم از بزرگـي آن بـي‌خبر باشند.
در كافي از علي بن ابراهيم از پدرش از ابن ابي عمير از بعضي اصحابش از امــام صادق عليه‌السلام روايت شده كه فرمود: هركــس درباره مؤمنيــن چيزي بگويد كه با دو چشم خود ديده و با دوگوش خود شنيده باشد، تازه از كساني خواهد بود كه دوست دارند فحشاء در بين مؤمنين منتشر شود.
باز در همــان كتــاب به سنــد خــود از اسحــاق بــن عَمّار، از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرمــود: هر كس عمــل زشتــي را اشــاعه
نهي شديد از اشاعه فحشا (127)
دهـــد، مثـل كســي مـي‌مــانـد كـه آن را بـاب كــرده باشـد.(1)

«اِنَّ الَّذيـنَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ اَلْسِنَتُهُمْ وَ اَيْديهِمْ وَ اَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ يَـوْمَئِذٍ يُـوَفّيهِمُ اللّـهُ دينَهُـمُ الْحَــقَّ وَ يَعْـلَمـُـونَ اَنَّ الــلّــهَ هُــوَ الْـحَقُّ الْمُبينُ»
1- الميــــــزان ج: 15 ص: 133.
(128) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«كساني كه به زنان با ايمان عـفيف بـي خبر از كـار بـد، تهـمت بستنـد محققـا در دنيـا و آخـرت ملعون شدند و هم آنـان بـه عــذاب سـخـت معـذب خواهند شد، بترسيد از روزي كه زبان و دست و پاي ايشان بر اعمال آنها گواهي دهـد، كه در آن روز خــدا حسـاب و كيفـر آنها را تمام و كامل خواهد پـرداخــت.» (4 / نور)
اينكه از مؤمنات سه صفت را بر شمرده، به منظور دلالت بر عظمت معصيت بوده، چون صفت داشتن شوهر و عفت و غفلت و ايمان هر يك سبب تامي هستند براي اينكه نسبت زنا را ظلم، و نسبت دهنده را ظالم و متهم بي گناه را مظلوم جلوه دهند، تا چه رسد به اينكه همه آن صفات با هم جمع باشند، يعني زن متهم به زنــا، هم شوهردار و عفيف باشــد، هم با ايمان، و هم غافــل از چنين نسبت كه در اين صورت نسبــت زنا به او
نهي‌از افترازدن به‌زنان شوهردار عفيف مؤمن غافل (129)
دادن ظلمي بزرگتر، و گناهي عظيم‌تر خواهد بــود، و كيفرش لعنت در دنيــا و آخرت، و عذاب عظيم خواهـد بــود.
اين آيه شريفه هر چنــد در جملــه آيات اِفْــك نازل شـده ولي مضمونش عام است.
مقصود از شهادت، شهادت اعضاي بدن بر گناهان و همه معاصي است، البته هر عضوي به آن گناهي شهادت مي‌دهد كه مناسب با خود او است، پس گناه اگر از سنخ گفتار باشد، مانند قذف (نسبت زنادادن،) دروغ، غيبت و امثال آن‌روز قيامت زبانها به آن شهادت مي‌دهند، و هر چه از قبيل افعال باشد، همچون سرقت و راه رفتن براي سخن‌چيني و سعايت و امثال آن، بقيه اعضاء بدان گواهي مي‌دهند و چون بيشتر گنــاهــان به‌وسيلـه دسـت و پا انجــام مي‌شود از اين رو آن دو را نــام بــرده اســت.
و در حقيقــت شــاهــد بــر هــر عملــي خــود آن عضــوي اســت كـــه عمــل از
(130) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
او ســـر زده اســت. (1)
1- الميزان ج: 15 ص: 135.
نهي‌از كم فروشي و فساد در معاملات (131)

«وَيْـــــــــــلٌ لِلْـــمُطَفِّفيــــــــــــنَ»
«واي بـــر كـم فروشــان»، (1 / مطففين)
«الَّذينَ اِذَا اكْتالُوا عَلَي‌النّاسِ يَسْتَوْفُونَ»
«كسانــي كــه وقتي از مردم پيمانه مي‌گيرند تمــام مي‌گيــرنــد»، (2 / مطففين)
«وَ اَذا كالُوهُمْ اَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِـــرُونَ» ،
«و چـون پيمانه به مردم دهند يا براي ايشان وزن كنند بكاهنـــد.» (3 / مطففين)
تَطْفيــف به معنــاي نقــص در كيــل و وزن اســت كه خداي تعالــي از آن نهي
(132) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
كـرده، و آن را اِفســـاد در زمـيـــن خـوانـده است .
مضمــون مجمــوع دو آيــه، يــك مذمــت اســت، و آن ايــن اســت كــه مطففيــن حــق را بــراي خــود رعـايـــت مي‌كننــد، ولي بـراي ديـگران رعايـــت نمــي‌كننـــد.
و به عبــارتي ديگر حق را براي ديگران آن‌طور كه براي خود رعايت مي‌كنند رعايت نمي‌نمايند، و اين خود باعث تباهي اجتماع انساني است كه اساس آن بر تعادل حقوق متقابــل اسـت، و اگر اين تعــادل از بيــن بـرود و فاسـد شـود همه‌چيز فاسد مي‌شود.
«اَلا يَظُنُّ اُولآئِكَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظيمٍ»: (4 و 5 / مطففين)، اگر اكتفا كرد به ظن و گمان به مسأله قيامت و حساب، با اينكه اعتقاد به معاد بايد علمي و يقيني باشد، براي اشاره به اين حقيقت است كه در اجتناب از كم فروشي احتمال خطر و ضرر آخرتي هم كافــي است، اگر كسي يقيــن به قيامــت نداشته باشد، و تنهــا احتمال آن را بدهــد
نهي‌از كم فروشي و فساد در معاملات (133)
هميــن احتمــال كه ممكن است قيامــت راست باشــد، و خداي تعالــي در آن روز عظيــم مــردم را بــدانچــه كرده‌انــد مــؤاخــذه كند، كافــي است كه او را از كم‌فروشـي باز بدارد.(1)

«وَ لا تَأْكُلُــوا اَمْوالَكُــمْ بَيْنَكُــمْ بِالباطِــلِ وَ تُـدْلُـــوا بِهــا اِلَـي‌الْحُكّــامِ لِتَــأْكُلُــوا فَريقـــا مِـــنْ اَمْـــوالِ النّـــاسِ بِـــالاِْثْــمِ وَ اَنْتُـــمْ تَعْلَمُـــونَ»
«و اموال خود را در بين خود به باطل مخوريد و براي خوردن مال مردم قسمتي از آن را به طرف حكــام به رشوه و گناه سرازير منماييد با اينكه مي‌دانيد كه اين عمل
1- الميزان ج: 30 ص: 379.
(134) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
حــرام است!» (188 / بقره)
منظـور از اَكْــل اموال مــردم گرفتن آن و يا مطلق تصرف در آن است، كه بطور مجاز خوردن مال مردم ناميده مي‌شود.
اينكه حكم «مخوريد مال خود را به باطل،» را مقيد كرد به قيد «بَيْنَكُمْ» دلالت دارد بر اينكه مجموعه اموال دنيا متعلق است به مجموعه مردم دنيا، منتها خداي تعالي از راه وضــع قوانين عادلــه، اموال را ميان افراد تقسيــم كرده، تا مالكيــت آنان به حــق تعديــل شود، و در نتيجــه ريشه‌هاي فســاد قطع گــردد، قوانيني كه تصرفات بيرون از آن قوانيــن هر چه بـاشد بـاطل است.
اين آيه شريفه به منزله بيان و شرح است براي آيه شريفه «خَلَقَ لَكُمْ مـا فِي الاَْرْضِ
نهي از تصرف باطل در اموال (135)
جَميعا» (29 / بقره) و اگر اموال را اضافه كرد به ضميري كه به مردم برمي‌گردد، و فرمود: اموالتان براي اين بود كه اصل مالكيت را كه بناي مجتمع انساني بر آن مستقر شده، امضا كرده و محترم شمرده باشد.

«وَ تُــدْلُــــوا بِهـا اِلَـــي الْحُكّـــامِ لِتَأْكُلُـــوا فـريـقـا مِــــنْ اَمـوالِ النّاسِ»
«و براي خوردن مال مردم قسمتــي از آن را به طرف حكــام به رشوه و گناه سرازير منماييد».(188 / بقره)
(136) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«وَ تُدْلُوا» به معناي آويزان كردن دلو در چاه است براي بيرون كشيدن آب، و اين كلمــه را به عنــوان كنايــه در دادن رشــوه به حكــام تا بر طبــق ميل آدمــي رأي دهنــد استعمال مي‌كننــد و اين كنايه‌اي است لطيف كه‌مي‌فهماند مثــل رشوه‌دهنــده كــه مي‌خواهــد حكــم حاكــم را به ســود خــود جلــب كنــد، و بــا مــاديــات عقــل و وجــدان او را بــدزدد، مثل كســي است كه با دلــو خود آب را از چاه بيرون مي‌كشد.
مجمــوع آيه كلام واحدي است كه يك غرض را افاده مي‌كند، و آن نهي از مصالحه‌اي است كه راشي و مرتشي بر سر خوردن مال مردم مي‌كنند، و مال مردم را بين خــود تقسيم نموده حاكــم يك مقدار از آن را كه راشــي به سويش «اِدْلا»(1)
1- سرازير كردن، پرداخت كردن (بيستوني).
نهي از رشوه دادن و رشوه گرفتن (137)
مي‌كند بگيرد، و خود راشــي هم يك مقــدار ديگــر را، با اينكــه مي‌داننــد اين مــال باطـل است، و حقي در آن ندارند.(1)

«وَ لا تَقُولُــوا لِما تَصِــفُ اَلْسِنَتُكُــمُ الْكَذِبَ هــذا حَلالٌ وَ هذا حَــرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَــي اللّهِ الْكَــذِبَ اِنَّ الَّذيــنَ يَفْتَـرُونَ عَلَـي اللّهِ الْكَذِبَ لايُفْلِحُونَ»
«براي آن توصيف دروغ كه زبانهايتان مي‌كند مي‌گوييد اين حلال است و اين حــرام، تا دروغ به خـدا بنديــد، كساني‌كه دروغ به خدا بندند رستگار نمي‌شوند»،
1- الميزان ج: 3 ص: 73.
(138) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«مَتاعٌ قَليلٌ وَ لَهُمْ عَــذابٌ اَليــــمٌ»
«تمتعـــي ناچيـــز اســت و عـذابـي دردنـــاك دارنـــد.» (116 / 117/ نحل)
مي‌فــرمــايــد: بــه سبب وصــف زبانهاي خــود و بـه خاطــر افتــراء و دروغ بــر خدا، نگوييـد اين حــرام است و اين حلال.
خطابهاي اين آيات، متوجه مؤمنين است، مراد از جمله مورد بحث نهي از بدعت در دين است، يعني چيزي از حلال و حرام داخل در دين مكنيد و چيزي كه از دين نباشد و به وسيلــه وحي نرسيــده باشد در ميــان جامعه باب مكنيد، زيرا اين، افتـراء بـه خـداست هـر چنـد كـه بـاب كننده‌اش آن را بـه خدا نسـبت ندهد.
توضيح مطلب اين است كه دين در عرف و اصطلاح قرآن، همان سنتي است كه در
نهي از باب كردن حلال و حرام بدون وحي (139)
زندگي جريان دارد، يعني آن سنتي كه بايد در جامعه عملي شود، بطور كلي براي خداست،و هركس چيزي بر آن اضافه كند در حقيقت به خدا افتراء بسته هر چند از اسناد آن به خدا سكوت كند، و يا حتي به زبان، اين اسناد را انكار نمايد.
خـداي متعـال در مقـام تعليل نهـي خـود فرمود: «اِنَّ الَّذينَ يَفْتَرُونَ عَلَي اللّهِ الْكَذِبَ لا يُفْلِحُونَ» سپس به نوميدي آنـان از رستگـاري اشـاره نمـوده فرمود: «مَتـاعٌ قَليـــلٌ وَ لَهُــمْ عَـذابٌ اَليــــمٌ»(1)

«يآأَيُّهَا الَّـذينَ ءَامَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبتِ مآ اَحَلَّ اللّهُ لَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوآا اِنَّ اللّهَ لا
1- الميــزان ج: 13 ص: 534.
(140) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
يُحِبُّ الْمُعْتَدينَ، وَ كُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلــلاً طـَيِّبــا وَ اتَّـقُـــوا الـلّـهَ الَّـذي اَنْتُــمْ بِـهِ مُؤْمِنُــونَ»
«اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! حرام نكنيد طيّباتي را كه خداوند بر شما حلال نموده و تـجاوز نكنيـد كـه بـراستـي خــداونـد دوسـت نـمـي‌دارد تـجـاوزكـاران را، و بخوريد از آنچــه خداوند روزيتان كرده در حالي كه حــلال و طيّب است و بپـرهيــزيــد از خدايــي كــه شمــا بـه او ايمــان آورده‌ايد.» (87 و 88 / مائده)
اين آيات مؤمنين را از تحريم حلال نهي مي‌كند، يعني دستور مي‌دهد آنچه را كه خدا بر ايشان حلال كرده بر خود حرام نكنند، و اين تحريم حلال يا به اين مي‌شود كه در مقابل حلّيّت شارع حرمتش را تشريع كنند، و يا به اين مي‌شود كه كسي از انجام آن عمل
نهي شديد از حرام كردن حلال خدا (141)
حلال جلوگيري نموده يا خودش از انجامش امتناع بورزد، چه همه اينها تحريم و منع و در حقيقت نزاع با خداي سبحان است در سلطنت او، و تجاوز به اوست، و پر معلوم است كه اين نزاع و تجاوز با ايمان به خدا و آيات خدا سازگار نيست، و لذا در آيه مورد بحث نهي از اين عمل را صادر كرده و فرموده:
حرام نكنيد آنچه را كه خدا برايتان حلال كرده، :با اينكه ايمان به خدا آورده ايد و خــود را تسليـــم امـــر او نمــوده‌ايـــد!
و ذيل آيه بعدي هم كه مي‌فرمايد:«وَ اتَّقُواْ اللّهَ الَّذي اَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ» اين معنا را كه آيه هم تشريع و هم جلوگيري و هم امتناع را شامل است تأييد مي‌كند، و اينكه كلمه طيّبات را اضافه كرده است به جمله «اَحَلَّ اللّــهُ لَكُمْ» با اينكه كلام بدون ذكر آن هم تمام بود، براي اين بود كه به تتميم جهت نهي اشاره كرده باشد، و بفهماند تحريم حلال
(142) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
علاوه بر اينكه تجاوز از حد بندگي و معارضه با سلطنت خدا و مناقض با ايمان و تسليم است، خروج از حكم فطرت هم هست، زيرا فطرت، خود هر حلالي را پاكيزه و طيّب مي‌داند، و از آنها هيچ نفرتي ندارد، كما اينكه در آيه ذيل كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله شريعتي را كه آورده توصيف مي‌فرمايد و از اين معنايي كه گفتيم خبر داده، يعني آنچه را كه حلال است طيّب و آنچه را حرام است خبيث و پليد دانسته، و فرموده است: «اَلَّذينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الاُْمِّيَّ الَّذي يَجِدوُنَهُ مَكْتُوبا عِنْدَهُمْ فِـي التَّـوْراةِ وَ الاِْنْجيـلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهيهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبـائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَالاَْغْلالَ الَّتي كانَتْ عَلَيْهِمْ... .» (157 / اعراف)، به همين معنايي كه بيان كرديم تأييد مي‌شود كه:
اولاً: مــراد از تحريــم طيّبــات، الــزام و التــزام بــه تـــــرك حـــلالهــا اســـت،
نهي شديد از حرام كردن حلال خدا (143)
ثانيا: مــراد از حلال به قرينه مقابله با حرمت بطور عموم هر چيزي است كه در قبــال حرمـت باشد ، پس هم مباحات و هم مستحبات و هم واجبات را شامل مي‌شــود،
ثالثا:مراد از اعتداء در جمله ولا تعتدوا همان تجاوز بر خداي سبحان است نسبت به سلطنت تشريعيش، يا اينكه مراد تعدي از حدود اوست به كناره‌گيري از اطاعت و تسليم او و تحريم حلالهاي او، چنان كه در ذيل آيه طلاق مي‌فرمايد:«تِلْكَ حُدُودُاللّهِ‌فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ‌فَاُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ» (229 / بقره) و نيز در ذيل آيه ارث مي‌فرمايد: «تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدينَ فيها وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ وَ مَنْ يَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نارا خالِدا فيها وَ لَهُ عَذابٌ مُهينٌ» (13 / نساء)
و اين آيات همان‌طوري كه ملاحظه مي‌كنيد اطاعت خدا و رسول را از روي استقامت
(144) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
والتزام به آنچه تشريع فرموده، ممدوح دانسته، و بر عكس خروج از مقام تسليم و رضا و التزام و انقياد را از راه تعدي و تجاوز نسبت به حدود خدا مذموم دانسته، و مرتكبش را سزاوار عقاب معرفي نموده است، بنابراين محصّل مفاد آيه مورد بحث نهي است از تحريم محلّلات، يعني از اينكه كسي از استفاده از آنچه خدايش حلال كرده اجتناب و از نزديكي به آن امتناع ورزد، چون اين امتناع با ايمان به خدا و آيات او مناقض است، و با اين نمي‌سازد كه محلّلات چيزهايي هستند كه فطرت بشر آنرا طيّب مي‌داند، و هيچگونه پليدي در آنها نيست تا از آن جهت از آنها اجتناب شود، و اجتناب بي جهت تجاوز است، و خــداونـد متجــاوزين را دوسـت نمـي‌دارد: «وَ لا تَعْتَدُوا اِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدينَ... .»
«وَ كُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَللاً طـَيِّبا...» چون جاي اين بود كه كسي خيال كند بهرمندي از نعمت‌هاي خدا زياده از حد ضرورت جايز نباشد و اين آيه در چنين مقامي مي‌فرمايد:
نهي شديد از حرام كردن حلال خدا (145)
بخوريد از چيزهايي كه خدا روزيتان كرده، از ايــن رو كلمـــه بخـوريـد دلالـت بـر وجــــوب نـــدارد، تنـها جـــواز را مـي‌رســاند.
در آيــه اولـي كـه نـهـي را بـطـور عـمـوم بيـان فـرمـود نـه تنـها از نخـوردن، از ايـن جـهـت اسـت كـه مـي‌خـواهـد قاعـده كلـي بيـان كنـد، چـون مـلاك نـهي، هـم در خوردني‌هاي حلال است و هم در غير خوردني‌ها.
نكته‌اي كه در ذكر آنست، اين است كه اشاره كند به اينكه حلال و طيّب بودن روزي عذر براي كسي‌كه بخواهد پيرامون رهبانيت بگردد باقي نمي‌گذارد.(1)

1- الميـــــزان ج: 6 ص: 156.
(146) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«ثُمَّ قَفَّيْنا عَلي اثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّيْنا بِعيسَي بْنِ مَرْيَمَ وَ اتَيْنـاهُ الاِْنْجيلَ وَ جَعَلْنا في قُلُوبِ‌الَّذينَ اتَّبَعـُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَـةً وَ رَهْبانِيَّةً نِ ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ اِلاَّ ابْتِغـاءَ رِضْـوانِ‌اللّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها فَأتَيْنَا الَّذينَ امَنُـــوا مِنْهُـــمْ اَجْـــرَهُــمْ وَ كَثيــرٌ مِنْهُــمْ فاسِقُـــونَ»
«به دنبال آن رسولان خود را گسيل داشتيم، و عيس بن مريم را فرستاديم، و به او انجيل داديم، و در دل پيروانش رأفت و رحمت قرار داديم، و رهبانيتي كه خود آنان بدعتش‌را نهاده بودند و ما برآنان واجب‌نكرده بوديم امامنظور آنان هم جز رضاي خدا نبود، اما آنطوركه بايد رعايت آن رهبانيت را نكردند، و در نتيجه به‌كساني‌كه از ايشان ايمان آورده بودند، اجرشان را داديم و بسياري از ايشان
بدعت رهبانيت مسيحي (147)
فـاســـق شدنــد». (27 / حديد)
كلمه رهبانيت از ماده رهبت به معناي خشيت و ترس است، و عرفا اطلاق بر تـرك دنيامي‌شود، به‌اينكه كسي رابطه‌خود را ازمردم قطع‌كند و يكسره به‌عبادت‌خدا بپردازد، و انگيزه‌اش از اين كار خشيت از خدا باشد.
ظاهرا مراد از قرار دادن رأفت و رحمت در دلهاي پيروان عيسي عليه‌السلام اين باشد كه خــدا آنان را موفــق به رأفت و رحمت در بين خود كرده، در نتيجه بر پايه كمك به يكديگر و مسالمت زندگي مي‌كردند، همچنان كه ياران پيامبر اسلام را نيز به اين خصلـت ستوده و فرموده: «رُحَماءِ بَيْنَهُمْ».
كلمه اِبْتداع (بِدْعَت) به معناي اين است كه انسان چيزي را جزو دين كند كه جزو دين
(148) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نباشد، سنت و عملي را باب كند كه در هيچ ديني نبوده باشد، و جمله «ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ» اينكه چيزي را جزو دين كنند كه ما بر آنان ننوشته‌ايم. و معناي آيه اين اسـت كه:پيروان مسيــح عليه‌السلام از پيــش خــود رهبــانيتـي بــدعــت نهـادند كه ما آن را براي آنان تشريع نـكرده بـوديـم.
«اِلاَّ ابْتِغـاءَ رِضْـوانِ اللّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها» اين استثنا به اصطلاح استثنايي است منقطع، و معنايش با جمله قبل اين است كه ما آن رهبانيت را بر آنان واجب نكرده بوديم، ليكن خود آنان براي خوشنودي خدا و به دست آوردن رضوان او آن را بر خود واجب كردند، ولي آنطور كه بايد همان رهبانيت خود ساخته را حفــظ نكردند، و از حدود آن تجاوز كردند.
و در اين گفتــار اشاره‌اي اســت به اينكــه آن رهبانيتي كه ياران مسيح از پيش
بدعت رهبانيت مسيحي (149)
خــود ساختند، هر چند خداي تعالي تشريعش نكرده بــود، ولــي مورد رضايــت خـداي تعالي بوده است.
«فَأتَيْنَا الَّذينَ امَنُوا مِنْهُمْ‌اَجْرَهُمْ وَ كَثيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ» اين آيه اشاره است به اين كه آنها مانند امت‌هاي رسولان سابق هستند، برخي مؤمنند و براساس ايمان خودشان ماجورند و بيشتر آنها فاسقند، و غلبه با فسق است.
در مجمع البيان از ابن مسعود روايت كرده كه گفت: من در پشت سر رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله سوار بر الاغ بودم، به من فرمود: اي ابن اُمِّ عَبْد! هيچ مي‌داني بني اسرائيل مسأله رهبانيت را از كجا بدعت كردند؟ عرضه داشتم: خدا و رسولش بهتر مي‌دانند، فرمود: سلاطين جور بعد از عيسي بر آنان مسلط شدند، و معصيت‌ها را رواج دادند، اهل ايمان به خشم آمده با آنان به جنگ برخاستند، و در آخر شكست خوردنــد و اين كار سه
(150) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نوبــت صــورت گرفت، و در هر ســه نوبت شكست نصيــب آنــان شـد، و در نتيجــه از مـــؤمنيــن بــه جــز عــده‌اي انــدك نمـــانــد.
اين بار گفتند: اگر دشمنان، ما را بشناسند و ما خود را به آنان نشان دهيم تا آخرين نفر ما را نابود خواهند كرد، وديگر احدي باقي نمي‌ماند كه به سوي دين دعوت كند، پس بياييد در روي زمين پراكنده و پنهان شويم، تاخداي تعالي پيغمبري را كه عيسي وعده‌اش را داده مبعوث كند، و منظورشان از آن پيغمبر، من (محمد) بودم، ناگزير متفــرق شــده بــه غـارهــاي كوه پنــاه برده، از آن موقــع رهبــانيـت را پـي نـهادند.
بعضي از آنان متمسك به دين خود شده، و بعضي ديگر به كلي كافر شدند، آنگاه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اين آيه راخواند:«وَ رَهْبانِيَّةً نِ ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ...»آنگاه فرمود:اي‌ابن‌اُمِّ عَبْد! آيا مي‌داني رهبانيت امت من چيست؟ عرضه داشتم: خدا و رسولش
بدعت رهبانيت مسيحي (151)
داناترند، فرمود: رهبانيت امت من هجرت و جهاد و نماز و روزه و حج و عمره است ! (1)

«ثُمَّ اِنَّ رَبَّكَ لِلَّذينَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ اَصْلَحُوا اِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحيمٌ»
«آنگاه پروردگارت نسبت به كساني كه از روي ناداني بدي كرده و از پي آن توبه نموده وبه‌صلاح‌آمده‌اندپروردگارت از پي‌آن آمرزگار و رحيم‌است.» (119/نحل)
1- الميزان ج: 19 ص: 304.
(152) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
كلمه جهالت و جهل در معنا يكي است كه در اصل در مقابل علم بوده، ليكن جهالت در بسياري از موارد، در معناي عدم انكشاف تام واقع، استعمال مي‌شود، هر چند كه شخص بطور كلي خالي از علم نباشد، خلاصه آن كسي را هم كه بطوري كه تكليف بر او صحيح باشد علم دارد ولي واقع بطور كامل برايش مكشوف نيست جاهل مي‌گويند، مانند كسي كه مرتكب محرمات مي‌شود با اينكه مي‌داند حرام است وليكن هواهاي نفساني بر او غلبه نموده به معصيت وادارش مي‌كند، و نمي‌گذارد كه در حقيقت به اين مخالفت و عصيان و عواقب وخيم آن بينديشد، بطوري كه اگر اجازه‌اش مي‌داد و بطور كامل بصيرت مي‌يافت هرگز مرتكب آنها نمي‌شد، چنين كسي را هم جاهل مي‌گويند با اينكــه علم به حــرام بــودن آن كارهــا دارد، وليكـن حـقيقـت امـر برايش پنهان است.
شرط جهالت در ارتكاب محرمات (153)
مراد از جهالت در آيه مورد بحث همين معنا است، زيرا اگر به معناي اول يعني ناداني مي‌بود،وآن عمل سوء كه در آيه آمده حكم و يا موضوعش براي آنان مجهول بــود ديگر ارتكاب آنها معصيــت نمي‌شد تا محتــاج به توبه و آمرزش و رحمت باشند.
اگر توبه را در اول، مقيد به اصلاح نموده و سپس در آخر ضمير را به توبه تنها برگردانده و فرموده: بعد از توبه و نفرموده: بعد از توبه و اصلاح براي اين بوده كه دلالت كند بر اينكه شمــول مغفــرت و رحمت تنها از آثار توبه است، نه توبه و اصلاح.
و اگـر تـوبـه را مقيـد بـه اصـلاح كـرد بـراي ايـن بـود كـه تـوبـه شان مـعلــوم شـود و هــويـدا گـردد، كـه راستـي تـوبـه كـرده‌انـد، و جـدا از راه خـطا و گناه بـــرگشتـه‌انـد و تـــوبـه شـان صـــرف صــورت، و خـالـي از مـعنـــا نبـوده اسـت.
اين آيه و ما بعدش به آيات حصر محرمات اكل در چهار چيز و حلال كردن غير آن
(154) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
متصل است، و به عبارت ديگر اين آيه تا آخر چهار آيه بعدش به منزله تفصيل آن مطالب است، گويا گفته شده كه اين حال ملت و كيش موسي بود كه در آن حرام كرديم بر بني اسرائيل پاره‌اي از طيّبات را و اما اين كيش و مذهب كه ما به تو نازلش كرديم، ملتــي است كه ابتــداء به ابراهيــم داديــم و او را برگزيــده بسوي صراط مستقيمش هدايــت نموديم و با آن ملــت، دنيا و آخرتــش را اصــلاح كرديــم، ملتي است معتــدل و جــاري بر طبــق فطرت كه تنهــا طيّبات در آن حلال و تنها خبائث در آن حــرام شده، و با بكــار بستــن آن خيراتــي كــه ابـــراهيـــم بــدســت آورد، بدسـت مي‌آيــد.(1)
1- الميزان ج: 12 ص: 524.
شرط جهالت در ارتكاب محرمات (155)

(156)
(157)
«يَسْئَلونَــكَ عَنِ الْخَمْــرِ وَالْمَيْسِــرِ قُلْ فيْهِمــآ اِثْــمٌ كَبيــرٌ وَ مَنافِــعُ لِلنّـاسِ وَ اِثْمُهُمآ اَكْبَرُ مِنْ‌نَفْعِهِما»
«ازتو حكم شراب و قمار را مي‌پرسند بگو در آن دو گناهي است بزرگ و منافعي اســت براي مردم اما اثر سـوء آن دو در دل‌ها بيش از منافع صوري آنها است....»
(158)
(219 / بقره)
خمر به معناي هر مايع مست كننده است، مايعي كه اصلا به اين منظور درستش مي‌كنند، و در اصل معنايش ستر (پوشيدن) است، و اگر مُسْكِر را خَمْر و پوشاننـده خــوانـدنـد، بـديـن جـهت اســت كـه عقـــل را مـي‌پـوشــانـد و نمي‌گـذارد ميـان خـوب و بد و خير و شر را تميز دهد.
خمر به معناي مسكر در عرب تنها در شراب انگور و خرما و جو استعمال مي‌شده چون غير اين چند قسم مسكري نمي‌شناختند و بعدها مردم به تدريج اقسام آن را زياد كردند كه هم از جهت نوع بسيار شد، و هم از حيث درجه سكرش انواع مختلفي پيدا كرد، و به هر حال همه انواعش خمر است.
شرط جهالت در ارتكاب محرمات (159)
مَيْسِر به معناي قِمار است، و مقامر (قمار باز) را ياسِر مي‌گويند، و در اصل معنايش سهولت و آساني است، و اگر قمارباز را آسان خواندند به اين مناسبت است كه قمارباز بدون رنج و تعب و به آساني مال ديگران را به چنگ مي‌آورد، بدون اينكه كسبي كند، يا بيلي بزند و عرقي بريزد. البته ميسر در عرب بيشتر در يك نوع خاصي از قمار استعمال مي‌شــود، و آن عبــارت است از انداختــن چوبــه تيـر كه ازلام و اقــلام هـم مي‌گويند.

«اِثْم» از نظر معنا نزديك است به كلمه ذَنْب و نظاير آن، و آن عبارت است از حالتي كه در انسان، يا هر چيز ديگر يا در عقل پيدا مي‌شود كه باعث كندي انسان از رسيدن به خيرات مي‌گردد، پس اثم آن گناهي است كه به دنبال خود شقاوت و محروميت از
(160) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نعمت‌هاي ديگري را مي‌آورد، و سعادت زندگي را در جهات ديگري تباه مي‌سازد، و دو گناه موردبحث (شراب و قمار) از همين گناهان است وبدين جهت آن را اثم خوانده است.
اما مي گساري مضراتي گوناگون دارد، يكي مضرات طبيعي، و يكي اخلاقي، و يكي مضرات عقلي، اما ضررهاي طبيعي و آثار سوء و جسمي اين عمل اختلال‌هايي است كه در معده، روده، كبد، شش، سلسله اعصاب و شرايين، قلب، حواس ظاهري، چون بينايي و چشايي و غير آن پديد مي‌آورد كه پزشكان حاذق قديم و جديد كتاب‌هاي بسياري نوشته و آمارهاي عجيبي ارائه داده‌اند، كه از كثرت مبتلايان به انواع مرضهاي مهلكي خبر مي‌دهد كه از اين سم مهلك ناشي مي‌شود. و اما مضرات اخلاقي شراب اين است كه علاوه بر آثار سويي‌كه گفتيم در درون انسان دارد و علاوه بر اينكه خلقت ظاهري انسان را زشت و بي قواره مي‌كند، انسان را به ناسزاگويي وا مي‌دارد، و نيز به ديگران
قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ (161)
ضرر مي‌رساند، و مرتكب هر جنايتي و قتلي مي‌شود، اسرار خود و ديگران را فاش مي‌سازد، به نواميس خود و ديگران هتك و تجاوز مي‌كند، تمامي قوانين و مقدسات انساني را كه اساس سعادت زندگي انسانها است باطل و لگد مال مي‌كند، و مخصوصا ناموس عفت نسبت به اعراض و نفوس و اموال را مورد تجاوز قرار مي‌دهد، آري كسي كه مست شده و نمي‌داند چه مي‌گويد و چه مي‌كند، هيچ جلوگيري كه از افسار گسيختگي مانعش شود ندارد، و كمتر جنايتي است كه در اين دنياي مالامال از جنايات ديده شود و شراب در آن دخالت نداشته باشد، بلكه مستقيم و يا حداقل غير مستقيم در آن دخالت دارد.
و اما ضررهاي عقلي آن اين است كه عقل را زايل و تصرفات عقل را نامنظم و مجراي ادراك را در حال مستي و خماري تغيير مي‌دهد، و اين قابل انكار نيست و
(162) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
بدترين گناه و فساد هم همين است، چون بقيه فسادها از اينجاشروع مي‌شود و شريعت اسلام همان‌طور كه قبلا هم گفته شد اساس احكام خود را تحفظ بر عقل قرار داده، خواسته است با روش عملي، عقل مردم را حفظ كند، و بلكه رشد هم بدهد، و اگر از شــراب، و قمــار، و تقلــــب، و دروغ، و امثــال اين گناهــان نهــي كرده، بــاز براي ايــن اســت كــه اين‌گونه اعمال ويرانگــر عقلند و بدتريــن عملــي كه حكومــت عقــل را باطـل مــي‌ســازد در ميـان اعمـال شـرب خمـر، و در ميـان اقوال دروغ و زور است.
پس اين اعمال يعني اعمالي كه حكومت عقل را باطل مي‌سازد، و در رأس آن سياست‌هايي است كه مستي و دروغ را ترويج مي‌كند، اعمالي است كه انسانيت را تهديد مي‌كند، و بنيان سعادت او را منهدم ساخته، آثاري هر يك تلخ‌تر از ديگري ببار مي‌آورد، آري شراب آب شور را مي‌ماند كه هر چه بيشتر بنوشند تشنه‌تر مي‌شوند، آنجا كه كار
قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ (163)
به هلاكت برسد، آثار اين آب آتشين هم روز به روز تلخ‌تر، و بر دوش انسانها سنگين‌تر است، چون مبتلاي به شراب جرعه‌اي ديگر مي‌نوشد تا بلكه شايد خستگيش برطرف شود، ولي تلاشي بيهوده‌مي‌كند.
و اين فخر براي دين مبين اسلام، اين مَحَجه بيضا و شريعت غرّا بس است كه زيـربنــاي احـكام خـود را عقـل قـرار داده، و از پيـروي هـــواي نفـس كـــه دشمـــن عـقـل است نهي فـرمـوده اسـت.

و از آنجايي كه مردم به قريحه حيوانيت كه دارند همواره متمايل به لذايذ شهوت
(164) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
هستند، و اين تمايل اعمال شهواني را بيشتر در بين آنان شايع مي‌سازد تا حق و حقيقت را، و قهرا مردم به ارتكاب آنها عادت نموده تركش برايشان دشوار مي‌شود، هر چند كه ترك آن مقتضاي سعادت انساني باشد، بدين جهت خداي سبحان مبارزه با اين‌گونه عادتها را تدريجا در بين مـردم آغـاز كرد، و بـا رفـق و مـدارا تـكليـفشان فـرمود: يكـي از ايـن عادات زشـت و شـايع در بيـن مـردم مي‌گساري بود، كه شارع اسلام به تدريج تحريم آن را شـروع كــرد، و ايـن مـطلب بـا تـدبـر در آيات مـربوط به اين تحريم كه مي‌بينيم چهار بار نازل شده كاملاً به چشــم مي‌خورد: بار اول فرموده :
«قُلْ اِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِــشَ مــا ظَهَــرَ مِنْهـا وَ ما بَطَنَ وَ الاِْثْمَ وَ الْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ» (33 / اعراف) و اين آيه در مكه نازل شده، و بطوركلي هر عملي را مصداق اثم باشد تحريم كرده و ديگر نفرموده كه شرب خمر هم مصداق اثم است، و اينكه در آن اثمي
تحريم چهار مرحله‌اي شراب (165)
كبير است و احتمالاً اين همان جهت است كه گفتيم خواسته است رعايت سهولت و ارفاق را كرده باشد، چون سكوت از اينكه شراب هم اثم است خود نوعي اغماض است، هم‌چنان‌كه آيه شريفه: «وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخيلِ وَ الاَْعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرا وَ رِزْقـا حَسَنـا» (67 / نحل) نيز اشاره به اين اغماض دارد، چون شراب را در مقابل رزق نيكو قرار داده، و گويا مردم بااينكه صراحتابفرمايد شراب‌حرمتي‌بزرگ دارددست‌بردار نبودند، تا آنكه آيه شريفه: «لاتَقْرَبُواالصَّلوةَ وَ اَنْتُمْ سُكاري» (43 / نساء) در مدينه نازل شد، و تنها از مي‌گساري در بهترين حالات انسان و در بهترين اماكن يعني نماز در مسجد نهي كرده است.
و سپس آيــه 219 سـوره بقره كه مورد بحث ما است نازل شد، و فرمود: «يَسْئَلُونَكَ عَــنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِــرِ قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُمآ اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما» و اين
(166) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
آيه بعد از آيه سوره نسا نازل شد، به بياني كه گذشت، و دلالت بر تحريم هم دارد، براي اينكه در اينجا تصريح مي‌كند براينكه شرب خمر اثم است، و در سوره اعراف بطور صريــح بيــان مي‌كنــد كه هــر چـه مصداق اثـم باشــد خــدا از آن نهي كــرده است.
آيه سوره اعراف دلالت بر حرمت مطلق اثم دارد، و آيه مورد بحث شراب و قمار را اثم كبير يعني فرد اعلاي اثم خوانده ديگركسي شك نمي‌كند در اينكه اين دو از مصاديق كامل و تام اثم تحريم شده‌اند، چون قرآن كريم قتل، و كتمان شهادت، و افترا، و غيره را نيز اثم خوانده، و هيچ يك را اثم كبير نخوانده به جز شراب و قمار، و به جز شرك كه آن را اثم عظيم ناميــده و فرمــوده:«وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَري اِثْما عَظيما» (48 / نساء) و سخـن كوتـاه اينكه: هيچ شكي نيست در اينكه آيه مورد بحـث دلالـت بـر تحـريم دارد.
تحريم قطعي شراب (167)

آنگــــاه دو آيــــه 90 و 91 ســــوره مائـــده نــــازل شــــــد، و فــــرمـــــود:
«يأَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُوا أِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَالاَْنْصابُ وَالاَْزْلمُ رِجْسٌ مِنْ عَملِ الشَّيْطنِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ اِنَّمايُريدُالشَّيْطانُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَالْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِـرِ وَ يَصُـدَّكُـمْ عنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ عنِ الصَّلـوةِ فَهَـلْ اَنْتُـمْ مُنْتَهُونَ» (90 و91/ مائده)
از ذيــل اين دو آيه بر مي‌آيــد كه مسلمانان بعد از شنيــدن آيه سوره بقــره هنوز از مي‌گساري دست بردار نبودند، و به كلي آن را ترك نكــرده بودنــد، تا ايـن دو آيـه نــازل شــد، و در آخـــرش فــرمــود حــالا ديگـــر دســـت بـر مـي‌داريـد يـا خيــر؟
همه آنچه گفته شد در باره شراب بود، و اما ميسر (قمار) مفاسد اجتماعي آن و اينكه
(168) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مايــه فرو ريختــن پايه‌هــاي زندگــي است امــري است كه هــر كسي آن را به چشـــم خـود مـي‌بينــد، و نيـاز بـــه بيـان نـــدارد. (1)

آياتــي كه متعرض مسأله شــراب شده پنج طايفه است، و اگر اين پنج طايفه را پهلوي هم بگذاريــم، اين معنا به دســت مي‌آيــد كه:
1 ـ آيه 67 سوره نحل: «تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرا وَ رِزْقـا حَسَنـا: از انگور شراب و رزق خوب مي‌گيريد،» كه تنهــا از زشتي مي، به اين مقــدار اكتفا نموده كه آن را در
1- الميزان ج: 2 ص: 287.
ترتيب آيات تحريم تدريجي شراب و شراب‌خواري (169)
مقابل رزق خوب ذكر نموده است.
2 ـ آيه 33 سوره اعراف كه بطور كلي مي‌فرمايد: «قُلْ اِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَــرَ مِنْها وَ ما بَطَــنَ وَ الاِْثْــمَ ـ بگو پروردگــار من تنهــا فواحش ظاهــري و باطني و اثــم را تحـــريــم كـــرده اســـت،»
3 ـ آيه 43 سوره نساء:« يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلَوةَ وَ اَنْتُمْ سَكاري حَتّي تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ : هان اي كساني كه ايمان آوره‌ايد، در حال مستي به نماز نزديك نشويد، صبر كنيد تا مستي شما زايل شــود، و بفهميد چه مي‌گوييــد،» كه به نماز ايستادن در حال مستــي را نهي فرموده است.
4 ـ آيه 219 سوره بقره:«يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُل فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُمآ اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما» كه تكيه روي شراب كرده، مي‌فرمايد: «از تو از
(170) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
شــراب و قمــار مي‌پرسنــد، بگــو در آن دو آثــار ســــوء بسيــاري اســت، و منــافعــي هم براي مردم هست.»
5 ـ آيه 90 سوره مائده: «يأَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُوا أِنَّمَـا الْخَمْـرُ وَ الْمَيْسِـرُ وَ الاَْنْصـابُ وَ الاَْزْلمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ‌الشَّيْطنِ فَاجْتَنِبُوهُ: هان اي كساني كه ايمان آورده‌ايد شراب و قمار و معاملات معروف بــه ازلام و نيــز بت‌پرستي پليدي و از عمل شيطان است، بايد كه از آنهــا اجتنـــــاب كنيــد!» ايــن آيــه، آخــرين آيــه‌اي است كه دربــاره تحريــم شــراب نــازل شـده است.(1)
1- الميـزان ج: 4 ص: 569 .
ترتيب آيات تحريم تدريجي شراب و شراب‌خواري (171)

در كافي از ابي بصير از يكي از دو امام صادق و باقر عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: خــداي تعالــي بــراي معصيــت خــانــه‌اي و صنــدوقي قــرار داده، و بــراي آن دري درست كرده، و آن در را قفل كــرده، و براي آن قفل كليدي هست، و آن شراب است.
و نيز در همان كتاب از امام صادق عليه‌السلام روايت آورده كه فرمود: رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود: شراب سر منشأ تمامي گناهان است.
باز در آن كتاب از ابي البلاد از يكي از آن دو بزرگوار روايت كرده كه فرمود: خداي‌تعالي به هيچ گناهي بزرگتر از شرب مسكر نافرماني نشده، چون اين مست است كه ندانسته هم نماز واجب را ترك مي‌كند، و هم به مادر و دختر و خواهـر خـود مي‌پرد.
(172) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
و در احتجاج آمده كه زنديقي از امام صادق عليه‌السلام پرسيد: يا ابا عبداللّه چرا خدا شراب را كه هيچ لذتي لذيذتراز آن نيست حرام‌كرد؟ فرمود: بدين‌جهت حرام كرد كه ام‌الخبائث، و منشأ تمامي شرور است. ساعتي بر شارب خمر مي‌گذرد كه در آن ساعت عقلش از كفــش رفته، نه پروردگــار خود را مي‌شناســد و نه از هيــچ معصيتي پروا دارد...(تا آخر حديث).
مؤلف: اين قبيل روايات يكديگر را تفسير مي‌كنند، و تجربه و حساب عقل هم مساعد آنهــا است.
و در كافي از جابر از امام باقر عليه‌السلام روايت آورده كه فرمود: رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در مسألــه خمر ده نفــر را لعنــت كــرد:
1 ـ آنــكـه درخــت خرمـا و يا انگور و يا چيز ديگر را به منظور شراب مي‌كارد.
روايات وارده در تحريم شراب (173)
2 ـ آنكــه باغبـانيـش مي‌كند .
3 ـ آنــكــه آنرا مـي‌فشـــارد .
4 ـ آنــكــه مــي‌نــــوشــــد .
5 ـ آنــكــه سـاقـي شـراب مـي‌شـود .
6 ـ آنــكــه شـــراب را بــار مـي‌كنـد .
7 ـ آنــكــه بارشراب‌رابرايش‌مي‌برند .
8 ـ آنــكــه آنــــرا مـــي‌فــروشـــد .
9 ـ آنــكــه شــــراب را مـــي‌خـــرد .
10 ـ آنــكــه پـول شـراب را مي‌خورد .
و نيز در كافي و محاسن ازامام صادق عليه‌السلام روايت آورده كه فرمود رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله
(174) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
فرمود: ملعون و باز ملعون است، كسي كه كنار سفره‌اي بنشيند كه در آن سفره شراب نوشيده مي‌شود.
مؤلــف: آيـه شريفه «وَ لا تَعاوَنُوا عَلَي الاِْثْمِ وَ الْعُدْوانِ» (2 / مائده)، مؤيد اين دو روايــت اســـت .
و در خصال به سند خود از ابي امامه روايت كرده كه گفت: رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود: چهار طايفه‌اند كه خدا در قيامت نظري به آنان نمي‌افكند، يعني رحمتش را شامل حال آنان نمي‌كند: 1 ـ عاق 2 ـ كسي‌كه زياد منت مي‌گذارد 3 ـ كسي كه قضا و قدر را تكـذيـب مــي‌كنـد 4 ـ كسي‌كه بر شرب خمـر عـادت كـرده اسـت.
و در امالي‌ابن‌الشيخ به سند خود ازامام صادق عليه‌السلام از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله روايت آمده كه فرمود: پروردگارم جلّ جلاله سوگند خورده كه هيچ بنده‌اي از بندگانم در دنيا شراب
روايات وارده در تحريم شراب (175)
ننوشد، مگر آنكه در قيامت به همان مقدار كه نوشيده از حميم دوزخ به او مي‌چشانم، حال چه اينكه اهل عذاب باشد و يا آمرزيده باشد، آنگاه فرمود: روز قيامت، شارب‌الخمر با روي سياه و چشماني كبود محشور مي‌شود در حالي كه گونه‌اش كـج و معوج است، آب از دهانش ريزان، و زبانش از پشت سرش آويزان است.(1)

«يأَيُّهَــا الَّذيــنَ ءَامَنُــوا أِنَّمَا الْخَمْــرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الاَْنْصابُ وَ الاَْزْلمُ رِجْسٌ
1- الميزان ج: 2 ص: 287.
(176) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مِنْ عَمَــلِ الشَّيْطنِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُــمْ تُفلِحُونَ»
«اي كساني‌كه‌ايمان آورده‌ايد، جز اين نيست‌كه شراب وقماروبت‌ها،يا سنگ‌هايي كــه براي قرباني نصــب شده و چوبــه‌هاي قرعه، پليــد و از عمليات شيطان اســت، پــس دوري كنيــد از آنهـا، شايـد كـه رستگــار شـويــد»، (90 / مائده)
«اِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُـمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُــدَّكُـــمْ عَــنْ ذِكْــرِاللّـهِ وَ عَـنِ الصـَّلــوةِ فَـهَـــلْ اَنْـتُـمْ مُنْتَهُــونَ؟»
«و جز اين نيست كه شيطان ميخواهد بوسيله شراب و قمار بين شما عداوت و خشم بيندازد و شما را از ذكــر خدا و از نمــاز باز دارد، پس آيا دست بردار از آنها هستيد؟!» (91/مائده)
وَ أَطـيعُـوا اللّـهَ وَ أَطـيعُـوا الــرَّسُـولَ وَ احْـذَرُوا فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوآا اَنَّما
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (177)
عَلي رَسُولِنَاالْبَلغُ‌الْمُبينُ»
فرمانبري خدا و اطاعت رسول كنيد و دوري كنيد از منهيات چه اگر گوش ندهيد و اعـراض كنيــد بـايـد بـدانيـد كـه تنهـا بـر عهـــده رسـول مـا بـلاغ آشكـار است و بس،» (92/ مائده)
«لَيْـسَ عَلَي الَّذينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصّلِحتِ جُناحٌ فيما طَعِمُوآا اِذَا مَااتَّقَوا وَءَامَنُــوا وَ عَمِلُــوا الصّلِحتِ ثُمَّ اتَّقَـوا وَ ءَامَنُــوا ثُمَ‌اتَّقَــوا وَ اَحْسَنُــوا وَاللّهُ يُحِــبُّ الْمُحْسِنيـنَ»
«بر كساني كه ايمان آورده‌اند و عمل صالح كرده‌اند گناه و حرجي نيست در آنچه كه قبل از اين از محرمات خورده‌اند، البته وقتي كه پرهيز كرده و ايمان آورند و عمــل صالــح كننــد آنگاه پــرهيـز كـرده و ايمـان آوردنـد سپــس پـرهيـز
(178) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
كــرده و نيكـويي كنند، و خـداوند دوسـت مي‌دارد نيكوكـاران را» (93 / مائده).
شروع اين آيات در مقام بيان احكام شراب است و بعد قمار و انصاب و ازلام، و ما سابقا در ذيــل:«يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُمــآ اَكْبَــرُ مِـنْ نَفْعِهِمـــا»
و نيز در تفسير آيه: «يااَيُّهَاالَّذينَ آمَنُوا لاتَقْرَبُواالصَّلوةَ وَ اَنْتُمْ سُكاريحَتّي تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ» گفتيم كه اين دو آيه با آيه «قُلْ اِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الاِْثْمَ» و آيه مورد بحث تا جمله «اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ» اگر همه به هم منضم و يك‌جا در نظر گرفته شوند سياق‌هاي مختلفشان اين معنا را مي‌رساند كه شارع مقدس شراب را به‌تدريج تحريم فرموده است.
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (179)
نهي تحريمي از خصوص شراب را بتدريج بيان فرموده، به اين معنا كه نخست شراب را در ضمن عنوان گناه كه عنواني است عام تحريم كرده، و فرموده است «بگو پروردگار من فواحش را، چه علني و چه در پنهاني، و همچنين اثم را تحريم نموده است.» آنگاه همان را به تحريم خاص و به صورت نصيحت بيان كرده و فرموده است: «بگو گرچه براي مردم در اين دو يعني شراب و قمار منافعي است، الاّ اينكه گناه آن دو از نفعشان بزرگتر است.»
و نيــز فرمــود: «مبــادا با اينكــه مست هستيــد در صــدد نمــاز خوانــدن برآييد، بلكــه صبــر كنيــد تــا آنكــه بحــال خــود آمــده و بفهميــد چه مي‌گوييــد،» البته بنابر اينكــه مــراد از ايــن مستــي، مستــي شـراب باشــد نه مستــي و بيخــودي خـواب.
بار سوم هم آن را باز به تحريم خاص وليكن با تشديد و تأكيد هر چه بيشتر بيان
(180) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
كرده و فرموده: «أِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الاَْنْصابُ وَ الاَْزْلمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطنِ... فَهَـلْ اَنْتُــمْ مُنْتَهُـــونَ»
چــون ايــن چنــد آيـــه كــه آخــرين آيـاتـي است كـه راجـع به تحريم شراب نــازل شده از چند جهـت مشتمـل بـر تشـديـد و تأكـيـد است.
اول : از جهت اينكه كلمه «أِنَّمَا» در آن بكار رفته است،
دوم : از اينـكـه شـراب را پليـد و رجس خـوانده است،
سوم : ايـنكـــه آنـــرا عـمــل شـيـطـان نــــاميـــده،
چهارم: از جهـــت اينكـه مشتمـل بـر امـر صـريـح اســت بــه اجـتنــاب از آن،
پنجم : از جهت اينكه فرموده است در آن اجتناب انتظار و توقع رستگاري هست،
ششم : از ايــــن جــهــت كـــه مشتمــــل اســت بـــر بيــان مفــاســدي
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (181)
كــــه بــر آشـــاميــدن شـــراب متــرتـــب اســــت،
هفتم : از اينكــه مي‌پــرســد، آيــا ايــــن مقــدار از بيــان مرتكبيــن ايــن عمــــل را از عمـــل زشتشــان بــاز مـي‌دارد يــا نـه؟
هشتم : از اينكه بعد از آنهمه تأكيد آنان را به اطاعت خدا و رسول امر نموده از مخــالفتشــان بـــر حــذر مــي‌دارد،
نهم : آنكه مي‌فرمايد خداوند از اينكه شما اطاعتش بكنيد يا نكنيد بي‌نياز است،
دهم : اينكه در يك آيه بعد مي‌فرمايد:«لَيْـسَ عَلَي الَّذينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصّلِحتِ...» چون بنا بر توضيحي كه بعـدا خـواهيـم داد اين آيه نيز خالي از دلالـــت بـــر تشـــديـــد نيســــــت.
«يأَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُوا أِنَّمَاالْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ...»
(182) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
خمر عبارتست از هر مايعي كه در اثر تخمير (ور آمدن) خاصيت سكر و مستي بخود گرفته باشد، و خوردنش عقل را تيره و بيهوده كند، و ميسر عبارتست از جميع انحاء قمار، و أنصاب عبارتست از همان بت‌ها و يا سنگ‌هايي كه براي ذبح قربانيها در اطراف خانه كعبه نصب مي‌كرده‌اند، سنگهايي بوده كه مردم‌بــه آن تبــرك مــي‌جستــه و درباره آن عقيده‌هايي داشتند، و ازلام عبارت است از چوبهايي كه بـا آن به‌طرز مخصوصي قمار مي‌كرده‌اند.
«رِجْـــسٌ مِــنْ عَمَـــلِ الشَّيْطنِ»
رجس مانند نجس هر چيز پليدي را گويند، نجاست و قذارت كه عبارتند از پليدي يعني حالت و وصفي كه طبايع از هر چيزي كه داراي آن حالت و وصف است از روي نفرت دوري مي‌كنند، و پليد بودن اينهايي كه در آيه ذكر شده است از همين جهت است
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (183)
كه مشتمل بر وصفي است كه فطرت انساني نزديكي به آن را براي خاطر آن وصفش جايز نمي‌داند، چون كه در آن هيچ خاصيت و اثري كه در سعادتش دخيل باشد و احتمال دهد كه روزي آن خاصيت از آن پليدي جدا شود، نمي‌بيند، كما اينكه چه بسا آيه شريفه «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُمآ اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما» هم اشاره به اين معنا داشته باشد، چون بطور مطلق گناه خمر و ميسررا بر نفع آنها غلبه داده، و هيچ زماني را استثناء نكرده، و شايد از همين جهت پليدي‌هاي مذكور را به عمل شيطان نسبت داده، و كسي را با شيطان شريك در آنها نكرده، چه اگر در آنها جهت خيري بود لابد از ناحيه غير شيطـان بود، و آن غير شيطان با شيطان شريك مي‌شد، و در آيه بعد هم فرمـود: « اِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ» «يعني شيطان مي‌خواهد بوسيله همين پليدي‌ها يعني شراب و قمار بين شما دشمني و كدورت بوجود آورده و مانع شما از ذكــر خـدا و نمـاز شــود».
(184) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
و نيز در آيات زيادي شيطان را براي انسان دشمن معرفي نموده كه هيچگاه خيــر آدمي را نمي‌خواهــد، و فرموده: «اِنَّ الشَّيْطانَ لِلاِْنْسانِ عَدُوّا مُبينا» (53 / اسراء) و نيز فرمــوده: «كُتِــبَ عَلَيْــهِ اَنَّــهُ مَنْ تَـوَلاّهُ فَـاَنَّـــهُ يُضِلُّـــــهُ» (4 / حج) و نيـــز فرموده: «اِنْ يَدْعُونَ اِلاّ شَيْطانا مَريدا لَعَنَهُ اللّهُ» (117 و 118 / نساء) پس لعنت خود را بر او ثابت و او را از هر خيري طرد كرده است، و از طرفي هم در آيات زيادي بيان فرموده كه اعمال شيطان نظير اعمال ما نيست بلكه تماسش با انسان و اعمال انسان از راه تسويل و وسوسه و اغواء است يعني در قلب او القاآتي مي‌كند و در نتيجه او را گمراه مي‌سازد، از آن جمله در آيه زير از قول خود شيطان مي‌فرمايد: «قالَ رَبِّ بِما اَغْوَيْتَني لاَُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي‌الاَْرْضِ وَ لاَُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَعينَ، اِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ قالَ هذا
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (185)
صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقيمٌ،» (39 تا 41 / حجر).
«اِنَّ عِبادي لَيسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ اِلاّ مَنِ‌اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ،» بندگان خداي را به اغواءوگمراه‌ساختن تهديدكرده، و خداي‌تعالي‌هم‌درجوابش‌نفوذوقدرت وي‌رااز بندگان خالص خود نفي كرده، و فرموده: نفوذ تو تنها در گمراهاني است كه تو را پيروي كنند!
و نيز پاره‌اي از كلمات او را كه روز قيامت در خطاب به مردم مي‌زند از او نقل كرده مي‌فرمايد: « وَ ما كانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ اِلاّ اَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لي،» (22 / ابراهيم) و در چگونگي دعوتش مي‌فرمايد: « يا بَنيآ ادَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ،» تا آنجا كه مي‌فرمايد:«اِنَّهُ يَريكُمْ هُوَ وَقَبيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاتَرَوْنَهُمْ،» يعني هان اي بني آدم زنهار كه شيطان فريب‌تان ندهد، چه او و نفرات او شما را مي‌بينند از جايي كه شما آنان را نمي‌بينيد، بيان فرموده است كه دعوت او نظير دعوت يك انساني از ديگري به گفتن او و
(186) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
شنيدن آن ديگري نيست، بلكه بطوريست كه داعي (شيطان) مدعو (انسان) را مي‌بينـد، وليكــن مـدعــو، داعــي‌را نمي‌بينـــد.
و آيه شــريـفه «مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنّاسِ اَلَّذي يُوَسْوِسُ فيصُدوُرِالنّـاس مِنَ‌الْجِنَّـةِ وَ النّاسِ» (4 و 5 و 6 / ناس). در حقيقــت تفصيل آن اجمالي اســت كه ما از آن آيــات استفاده كرديم، چه صريحــا مي‌فرمايـد: اعمـال شيطـان به تصـرف و القا در دلهـــا اســت، از ايــن راه اســت كــه انســان را بــه ضــلالـت دعـــوت مي‌كنـــد.
پس از آنچه گفته شد اين معنا به خوبي روشن گرديد كه: رجس و شيطاني بودن شراب و ساير مذكورات در آيه از اين جهت است كه اينها كار آدمي را به ارتكاب اعمال زشتي كه مخصوص به شيطانست مي‌كشانند، و شيطان هم جز اين كاري ندارد كه وسوسه‌هاي خود را در دلها راه داده و دلها را گمراه كند، و از همين جهت در آيه مورد
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (187)
بحث آنها را رجس ناميده، چون در آيات ديگري هم گمراهي را رجس خوانده، از آن جمله فرموده است: «وَ مَنْ يُرِدْ اَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقا حَرَجا كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّمآءِ كَذلِكَ يَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَي الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ وَ هذا صِراطُ رَبِّكَ مُسْتَقيما،» (125و126/انعام) آنگاه در آيه بعدي اين معنا را كه رجس بودن اينها ناشي از اين است كه عمل شيطانيست بيان نموده و مي‌فرمايد: «اِنَّما يُريدُ الشَّيْطنُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِاللّهِ وَ عَنِ الصَّلوةِ،» (91 / مائده) شيطان از دعوت به اين‌گونه اعمال جز شر شما را نمي‌خواهد، و لــذا گفتيـم رجس از اعمال شيطاني است.
خلاصه از آيات بيش از اين استفاده نمي‌شود كه شيطان تنها در افكار، آنهم در بعضي از موارد تسلط دارد و بس، و اگر هم در روايتي داشت شيطان مجسم شده و
(188) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
چيزي‌را ساخته يا ساختن آنرا به بشر يادداده بيش از اين دلالت ندارد كه براي فكر بشر مجسم شده، و در فكرش تصرف كرده باشد.
«فَــــاجْتَنِبُـــــوهُ لَعَـلَّكُــــمْ تُفْلِحُـــونَ»
گفتيم: يكي از وجوهي كه نهي را در اين آيه تأكيد مي‌كند - بعد از ذكر مفاسد - امر به اجتناب است، و اين امر براي اين است كه نهي بهتر در دلها جاي‌گير شود، يكي ديگر از وجوه تأكيد اميد به رستگاري است، براي كسي كه اجتناب كند، كه خود شديدترين مراتب تأكيد را مي‌رساند، زيرا اين معنا را كه: اميد رستگاري نيست براي كساني كه از اين عمل اجتنــاب نمي‌ورزند، تثبيت مي‌كنـد.
«اِنَّما يُريدُ الشَّيْطنُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (189)
عَنْ ذِكْرِاللّهِ وَ عَنِ‌الصَّلوةِ فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ؟»
«و جــز اين نيست كه شيطــان مي‌خواهــد بوسيله شــراب و قمــار بين شمــا عــداوت و خشــــم بينــــدازد و شمــا را از ذكــر خــــدا و از نمــاز بــــاز دارد، پــــس آيــــا دســت‌بــردار از آنها هستيد»؟! (91 / مائده)
همان‌طوري كه سابقا اشاره شد سياق اين آيه بيان جمله «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطان» يا «رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطان» است، و معنايش اين است كه اينكه گفته شد اين امور از عمل شيطانند يا هم رجس و هم از عمل شيطانند براي اين است كه شيطان هيچ غرضي از اين اعمال خود يعني خمر و ميسر ندارد، مگر ايجاد عداوت و بغضاء بين شما، و اينكه به اين وسيله شما را به تجاوز از حدود خدا و دشمني با يكديگر وادار كند، و در نتيجه بوسيله
(190) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
همين شراب و قمار و انصاب و ازلام شما را از ذكر خدا و نماز باز بدارد، و اينكه عداوت و بغضا را تنها از آثار شراب و قمار دانسته از اين جهت است كه اين اثر در آن دو ظاهرتر است، چون معلوم است كه نوشيدن شراب باعث تحريك سلسله اعصاب شده و عقل را تخدير و عواطف عصبي را به هيجان در مي‌آورد، و اين هيجان اعصاب اگر در راه خشم و غضب بكار رود معلوم است كه چه ثمرات تلخي به بار مي‌آورد و بزرگترين جنايت را، حتي جناياتي را كه درندگان هم از ارتكاب آن شرم دارند براي شخص مست تجويز مي‌كند، و اگر در مسير شهوت و بهيميت قرار گيرد معلوم است كه سر به رسوايي در آورده و هر فسق و فجوري را چه درباره مال و عرض خود و چه درباره ديگران در نظرش زينت داده و او را به هتك جميع مقدسات ديني و اجتماعي وا مي‌دارد، دزدي و خيانت و دريدن پرده محارم خود و فاش كردن اسرار و ورود به خطرناك‌ترين
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (191)
ورطه‌هاي هلاكت و امثال آن را در نظرش ناچيز جلوه مي‌دهد، چنانكه آمار ممالك مترقي كه نوشيدن مشروبات الكلي در بينشان رواج دارد نشان داده كه درشت‌ترين ارقام جنايات و حوادث ناگوار و فسق و فجورهاي شرم آور و ننگين در اثر نوشيدن اين آب آتشين است.
اما مَيْسِر كه همان قِمار است آن نيز در ضرر و مفسده دست كمي از شراب ندارد زيرا قمار سعي و كوششي را كه شخص در مدتهاي طويل در راه جمع مال و بدست آوردن وجهه و آبرو بكار برده در كمترين مدت از بين برده و علاوه بر اينكه مال آدمي را تباه مي‌سازد چه بسا عرض و آبرو و بلكه جان آدمي را هم در مخاطره قرار مي‌دهد.
حال اگر در راه قمار پيروز شد و از اين راه مالي بدست آورد تازه همين مال او را به يك انحرافهاي ديگر دچار مي‌سازد، و آن اينست كه چون اين مال را به زحمت كسب
(192) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نكرده در راه صحيح هم خرج نمي‌كند، و سير معتدلي را كه تاكنون در زندگي صحيح و عاقلانه خود اتخاذ كرده بود تباه ساخته و او را مردي ولخرج و تنبل و اهل لهو و فجور مي‌سازد، چنين كسي هيچ وقت حوصله اينكه مايحتاج زندگي خود را از راه مشروع بدست آورد نداشته و همواره در پي راه‌هاي نامشروع است، و همچنين اگر مغلوب شود و هستي خود را ببازد كه همين بي‌پولي و زيانكاريش او را به‌كينه‌توزي نسبت به حريف قمــار خود واداشته و در نتيجــه يك عمر را به حسرت يا خشم و عصبانيت مي‌گذراند.
اين مفاسدي كه گفته شد گر چه از آنجايي كه كمتر به چشم اشخاص عوام و ساده‌لـوح مي‌خورد، و شايـد يك يك آنهـا بيش از يك‌بـار و دو بـار مواجه با آنها نشود، از اين جهت فسادش خيلي براي آنهاروشن نيست، و ليكن همين نادر است كه اگر جلوگيري نشود غالب و اين يكبار چند بار و اين‌اندك بسيار شده، رفته رفته كار جامعه
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (193)
را بجايي مي‌كشاند و بلوايي از وحشيت در آن راه مي‌اندازد، كه هيچ چيز جز عواطف سركش و وســوســه كشنـده در آن حكــومـت نـكنــد. پس، از آنچه تاكنون گفته شد اين معنا روشن شد كه حصري كه از كلمه «اِنَّما» در آيه: «اِنَّما يُريدُ الشَّيْطنُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِاللّهِ وَ عَنِ الصَّلوةِ» استفاده مي‌شود راجع به يك يك آن گناهان يعني خمر و ميسر و انصاب و ازلام نيست، بلكه راجع است به مجموع آنها مگر مفسده «جلوگيري از ذكر خدا و نمار» كه از مفاسد همه و يك يك آنها است، نتيجتا عداوت و بغضا مخصوص به شراب و قمار خواهد بود، و از اين كه در جمله «وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِاللّهِ وَ عَنِ الصَّلوةِ» نماز را جداي از ذكر خدا اسم برد، با اينكه نماز هم ذكر خداست، استفاده مي‌شود كه چون نماز فرد كامل از ذكر است، خداي‌تعالي اهتمام بيشتري به امر آن دارد، و در روايت صحيح از رسول اللّه وارد است
(194) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
كه فرمود: نماز ستون دين است. و همچنين در آيات بسيار زيادي از قرآن كريم به اين معنــا اشــاره شــده است، بطــوري كـه جـا بـراي شـك و تـرديـد باقي نگذاشته است.
و اينكه در آيه مورد بحث ذكر را از نماز مقدم داشته براي اين بوده است كه تنها و تنها مقصود از دعوت الهي آن بوده است. آري، ذكر خدا خمير مايه سعادت دنيا و آخرت، و روح زنده هر پيكره‌اي از عبادات است، كما اينكه در اين آيات: « قالَ اهْبِطا مِنْها جَميعا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَاِمّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنّي هُديً فَمَنِ‌اتَّبَعَ هُدايَ فَلا يَضِلُّ وَ لايَشْقي وَ مَنْ‌اَعْرَضَ عَنْ‌ذِكْري فَاِنَ‌لَهُ‌مَعيشَةً ضَنْكا وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ‌الْقِيمَةِ‌اَعْمي،» (123و124 / طه) كه مربوط است به اولين روز تشريع دين و خطاب است به آدم ابوالبشر، و همچنين در اين آيات: «...َ وَ لكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ اباءَهُمْ حَتّي نَسُوا الذِّكْرَ وَ كانُوا قَوْمابُورا،» (18 / فرقان) و در ايـن آيـه «فَـأَعْـرِضْ عَـنْ مَـنْ تَوَلّي عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ اِلاَّ الْحَيوةَ الدُّنْيا ذلِكَ
آخرين حكم تحريم شراب، قمار، انصاب و ازلام (195)
مَبْلَغُهُــمْ مِنَ الْعِلْـمِ،» (29 و 30 / نجـم) و ذكـر خـدا در ايـن آيـات در مقـابـل فـرامـوشي او بـكـار رفتـه كـه مستلـزم از يـاد بـردن عبـوديت و انجـام مـراسـم ديني است كـه جـز انجـام آن راه ديگـري بـراي سعـادت نفـس نيست، چنــانكه آيه شريفه «وَلا تَكُونُوا كَالَّذينَ نَسُوااللّهَ فَاَنْسيهُمْ‌اَنْفُسَهُم،» (19/حجر) هم‌اشاره به‌همين‌معنا دارد.

اما اينكه فرمود: «فَهَلْ اَنْتُمْ‌مُنْتَهُونَ؟» استفهامي است توبيخي كه مختصر دلالتي بر اينكه مسلمين آنروز خيلي گوش به فرمان خدا نبوده‌اند دارد، چون از آن استفاده مي‌شود كه نواهي ديگري را كه قبل از اين نهي بگوششان خورده اطاعت نكرده‌اند، اين
(196) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
آيه يعني:«اِنَّما يُريدُ الشَّيْطنُ اَنْ يُوقِعَ...»به منزله تفسيري است براي آيه«يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُمآ اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما،» زيرا بيان مي‌كند كه نفع و گناهي كه در آن آيه در خمر و ميسر فرض شد طوري نيستند كه روزي از هم جدا شده و تنها نفع آندوبماند، يا نفعش غالب شود، تا در نتيجه حلال گردد، و مانند دروغ مصلحت‌آميز نيست كه در عين اينكه گناه است ممكن است روزي نافع شود، و چه بسا روزي در اصلاح ذات بين و امثال آن نفعش بحدي برسد كه بر ضررش غالب و در نتيجه حلال و جايز گردد، و تفسير حرام بودنش از اينجاست كه بعد از اينكه مي‌فرمايد: «رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطنِ،» آنگاه رجس بودن آنرا بوسيله كلمه «اِنَّما» حصر نموده و فرموده : «اِنَّمـا يُـريـدُ الشَّيْطـنُ اَنْ يُـوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْـرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِاللّهِ وَ عَنِ الصَّلوةِ،» اين اعمال جز اين نخواهد بود كه هر
دستور نهايي منع كامل شراب‌خواري (197)
وقت واقع شوند، رجس و پليد و عمل شيطانند، و شيطان هم جز اينكه بوسيله اينها بين شما عداوت و بَغضا بيندازد و شما را از نماز و ياد خدا غافل سازد غرض ديگري ندارد، و كوتاه سخن اينكه، هيچ اميدي به اينكه روزي نفع اين اعمال از گناهش بيشتــر و در نتيجــه مبـاح شـونـد، نيست!
«وَ أَطيعُوا اللّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا...» تأكيد امري است كه قبلاً به اجتناب از اين پليدي‌ها كرده بود، و وجه تأكيد نخست اين است كه امر مي‌كند به اطاعت خداوند سبحان كه امر تشريع بدست اوست، و در ثاني به اطاعت رسول اللهي كه اجراي دستورات شرع محول به اوست، و در ثالث به تحذير صريح از مخالفت. و در اين فقره: «فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوآا اَنَّما عَلي رَسُولِنَا الْبَلغُ الْمُبينُ،»تأكيدي است كه در آن معناي تهديد است، مخصوصا از جهت اينكه مي‌فرمايد: «فَاعْلَمُوا» زيرا اين خود اشاره است به
(198) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
اينكه شما مرتكبين خمر و ميسر و غيره و نافرمانيهاي‌خودرا يك‌نوع غلبه بر رسول‌اللّه پنداشته‌ايد، و نفهميديد، يا فراموش كرديد كه رسول اللّه در اين بين سود و زياني ندارد، و جز رسانيدن پيغام و تبليغ ماموريت خود وظيفه ديگري ندارد، و اين نافرمانيها برگشتش به دشمني با خداي تعالي است، و ندانستيد كه شما در حقيقت در مقام معارضه با ربوبيت پروردگار خـود برآمده‌ايد!
اين آيات در تحريم خمر و ميسر و غيره مشتمـل بر فنــون مختـلفـي است از تأكيد:
1 ـ ابتداي به جمله «يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا» آنگــاه بكار رفتن كلمه حصر «اِنَّما» سپس پليد خواندن آن گناهان، بعد از آن نسبت دادن آنها به عمل شيطان، و امر صريح به اجتناب و اميد داشتن به رستگاري در دوري و اجتناب از آنها، بعد از آن بر شمردن مفاسد عمومي آنها يعني عداوت و بغضا، و انصراف از نماز و ذكر خدا، سپس توبيخ
دستور نهايي منع كامل شراب‌خواري (199)
مرتكبين به اينكه از نهي الهــي متأثر و منتهــي نمي‌شونــد، آنگــاه امر بــه اطاعت خدا و رســول و تحذيــر از مخالفــت، و بعــد از همــه اينهــا تهديــد به اينكه اگــر بار ديگــر مرتكب شوند و از دستــور خدا سرپيچــي كنند بداننــد كه سرپيچي‌شــان بعد از اتمـــام حجـت و بـــلاغ مبيـن بــوده اسـت .
(200) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«لَيْـسَ عَلَي الَّذينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصّلِحتِ جُناحٌ فيما طَعِمُوا...» اين‌آيه جواب‌است از ســؤال كـه ممكـن اســت به‌خـاطـر كسـي بيـايـد و آن اين اسـت كه بااين همه گناه كه در ايــن عمــل اســت پـس مــؤمنينــي كه قبــل از حــرام شــدن آن يا قبل از نزول اين آيــه مـرتكــب آن شـده‌انـد تكليفشــان چيست؟ جــواب مـي‌دهــد اگــر تقــوا پيشـه كننــد خطري متوجهشان نيست.
سيــاق آيــه جــز اين را نمي‌پـذيـرد، براي اين‌كه جملــه: «فيمــا طَعِمُــوا» مطلــق اســت و قيــدي هـم در كـــلام نيســت.
و از طرفي، آيه در مقام رفع خطر از اين طعام مطلق است، و اين مطلق را با اين بيان:
تكليف شراب‌خواري‌هاي قبل از تحريم (201)
«اِذَا مَااتَّقَوا وَءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصّلِحتِ ثُمَّ اتَّقَوا وَ ءَامَنُوا ثُمَ‌اتَّقَوا وَ اَحْسَنُوا،» مقيــد كـرد بـه تقـوا، و قـدر متيقـن از ايــن تقــوا كــه ســه بـار در آيــه ذكــر شــده اســت، حــق تقـــوا اســت، يعنـــي تقـواي شــديــد!
آيه مورد بحث مانند آيات قبلي خود متعرض حال مسلمين است كه مبتلاي به شرب خمر بوده يا گاهگاهي آنرا مي‌نوشيده‌اند، و از راه قمار مال بدست آورده يا از گوشت قربانيان انصاب خورده‌اند، گويا زبان حال اين گونه اشخاص بعد از نزول آيات تحريم اين بوده كه تكليف ما و ساير مسلمين كه مثل ما هستند نسبت به گذشته و شراب‌هايي كه خورده‌ايم و گناهاني كه كرده‌ايم چيست؟ و گويا اين آيه جواب است از زبان حال آنها به اينكه حرجي بر آنها نيست، در صورتي كه از مردان با ايمان و صالح و با تقوا و نيكوكار باشند، با ايمان باشند، يعني به خدا و تمامي احكامي كه بر رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله
(202) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نازل شده ايمان داشته باشند، صالح باشند، يعني جز عمل نيك‌انجام ندهند، با تقواباشند، يعني خود را در مسير تقوا قرار دهند، نيكوكار باشنديعني احسان‌كنندبه عمل كردن بر طبق احكامي كه نازل شده است.
ظاهر اينكه فرمود: «ثُمَّ اتَّقَوا وَ آمَنُوا» اين است كه ايمان بعد از ايمان معتبر است، و مراد از آن همان ايمان تفصيلي است، يعني ايمان به يك يك احكامي كه رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از ناحيه پروردگار خود آورده، بطوري كه يكي از آنها را انكار و رد نكند و در حقيقت در برابر اوامر و نواهي رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله تسليم شود.
و ظاهر اينكه فرمود: «ثُمَّ اتَّقَوا وَ اَحْسَنوا» اين است كه مي‌خواهد بحسب اعتبار ايمان بعد از ايمان را احسان بشمارد، و اين اعتبار، اعتبار صحيحي است، چون احسان را دو معنا است، يكي همان انجــام دادن عمــل است به وجه حسن و نيكويش، و بدون
تكليف شراب‌خواري‌هاي قبل از تحريم (203)
اينكه در آن هيچگونه قصد سويي در كـار بـاشــد.
دوم احساني است كه به ديگران هم مي‌رسد، و آن كارهاي پسنديده است كه چيزي از آن كه خـوش آيند باشد عـايـد غيـر هــم بشـود.
تفواي ديني تنها با ايمان به خدا و تصديق به حقانيت دين و بدون ايمان تفصيلي به يك يك احكام آن، حقش آنطور كه بايد ادا نمي‌شود، زيرا رد كردن و نپذيرفتن يكي از احكام دين در حقيقت رد كردن اصل دين است، و اين ايمان تفصيلي هم وقتي در اداي حق تقوا كفايت مي‌كند كه توأم با عمل به آن احكام و به هر چه كه از فعل و ترك اقتضا دارند بوده باشد، و اين جري عملي هم از راه انقياد باشد، نه از روي نفاق، پس بر كسي كه بخواهد براي آخرت خود توشه تقوا فراهم كند واجب است كه ايمان به خدا آورده و عمل صالح كند، و نيز به رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در يك يك احكامي كه آورده ايمان بياورد، و
(204) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
علاوه در تمامي اين مراحل سلوكش بر سبيل احسان باشد.
و اما اينكه سه بار تقوا را تكرار كرد و مراحل سه گانه ايمان و عمل صالح و احسان را به آن تقييد نمود براي اين بود كه تأكيد كند در اشاره به لزوم مقارنت اين مراحل بـاتقـواي واقعـي و اينكـه نبـايد در اين مراحل هيچ‌گونه غرضي غير ديني در كار باشد.
تقوا يـك مقـام خـاص ديني و معنوي نيست بلكه حالتي است روحي كه شامل تمامي مقامات معنوي مي‌شود، به ايــن معنا كه بــراي هر درجــه و مقامي از مقامات معنـوي، تقوايي است مخصوص بـه خـود آن مقـام.
پس ملخص آنچه گذشت اين شد كه مراد از آيه شريفه « لَيْـسَ عَلَي الَّذينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصّلِحتِ جُناحٌ فيما طَعِمُوا...» اين است كه بر كساني كه ايمان آورده و عمل صالح نموده‌اند نسبت به آنچه از شراب نوشيده و يا از ساير محرمات مرتكب شده‌اند
تكليف شراب‌خواري‌هاي قبل از تحريم (205)
حرجي نيست، اما به‌شرطي‌كه علاوه‌بر ايمان و عمل صالحشان در جميع مراحل واطوار خــود ايمـان به خـدا و رسـول و احسـان در عمـل را دارا باشنـد، و جميـع واجبـات را انجـام داده و از جميـع محـرمـات پـرهيزكار باشند.
بــا داشتن چنين فضايلــي اگر قبل از نــزول آيه تحريــم و رسيدنش بگوششان و يــا قبــل از اينكــه معنــاي آن را فهميــده باشنــد به يكــي از ايــن پليدي‌هـا كــه عمــل شيطــان است مبتلا بوده‌انــد، حرجي بر آنها نيســت و خــداي تعالــي از گناهان گذشته آنان صرف‌نظر نموده است.
اين آيات آخرين آياتي هستند كه در باب تحريم شراب نازل شده، و نيز استفاده مي‌شود كه بعضي از مسلمين در ايام بعد از آيات اول تحريم و قبل‌از اين آيات دست از عمـل زشت خود بر نداشته بوده‌اند. و نيز به دست مي‌آيد كه بعد از نزول اين آيات
(206) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
سؤال شده است از حال كسي كه قبل‌از تحريم‌شراب به شرب آن مبتلابوده‌اند، و لابد كساني‌بوده‌اندكه ابتلاي شان به اين عمل قبل از نزول تحريم بوده، و كساني بعد از نزول و قبل از فهميدن آن، و اشخاصي بعد از نزول و بعد از فهميدن معناي آن بدون هيچ عذري، و جواب اين چند طايفه طوري داده شده كه هر طايفه‌اي حكم مسأله‌اش بحسب خصوص حال خودش معلوم شود، پس كسي كه با داشتن ايمان و احسان و در چنين حالي آنرا چشيــده (و مسلما كسي است كه قبل از تحريم و يا از روي جهل نوشيده،) حرجي بر او نيست، و كسي كه در غير اين شرايط و بدون عذر مرتكب شده حكـمش غيـر ايــن اسـت.

زمان تحريم شراب (207)
از آيات راجع به خمر استفاده مي‌شود كه شراب در مكه و قبل از هجرت تحريم شده، چنان كه آيه: «قُلْ اِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الاِْثْمَ وَ الْبَغْيَ،» دلالت بر اين معنـا دارد، چـون اين آيـه مكّي است و اگر ضميمه شود به آيه «يَسْئَلُونَكَ عَنِ‌الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُمآ اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما،» كه آيه‌ايست مدني در اوايل هجرت نازل شده است، شكي باقي نمي‌ماند كه در اوايل هجرت، شراب بر مسلمين تحريم بوده است.
اگر سياق آيات مورد بحث مخصوصا جمله «فَهَلْ اَنْتُمْ‌مُنْتَهُونَ»و آيه «لَيْـسَ عَلَي‌الَّذينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصّلِحتِ جُناحٌ فيما طَعِمُوآااِذَا مَااتَّقَوا...» را مورد دقت قرار دهيم جاي هيچ‌شبهه باقي‌نمي‌ماندكه ابتلاي عده‌اي‌از مسلمين به‌اين عمل درايامي‌كه‌آيه سوره بقره نازل شده و هنوز آيات مائده نازل نشده بوده از باب دنباله عادت زشت
(208) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
قبلي بوده است، عينا مانند همخوابگي با زنان بوده است در شبهاي ماه رمضان، كه چون سابقا عادت بر اين عمل داشته‌اند دشوارشان بود كه در شبهاي ماه رمضان از آن صرف‌نظر كنند، و مرتكب عصيان مي‌شده‌اند، تا اينكه آيه « اُحِـلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ اِلــي نِسائِكُـمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُــمْ وَ اَنْتُــمْ لِبــاسٌ لَهُـنَّ عَلِمَ اللّهُ اَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ اَنْفُسَكُــمْ فَتــابَ عَلَيْكُـــمْ» (187 / بقره) نازل شــد و حـكــم قبلــي را نســـخ كـــرد.
و كوتاه سخن اينكه، آيات قرآن مجيد در باره اينكه شراب در اسلام و قبل از هجرت تحريم شده است تصريح و تنصيص دارد، و آيه سوره مائده جز بمنظور تأكيد و تشديد در تحريم قبلي و تحريك مردم در انقياد و اينكه در انتها از اين نهي الهي و اقامه حكم حرمت سهل‌انگاري نكنند، نازل نشده است.
زمان تحريم شراب (209)

در كافي و تهذيب به اسناد خود از امام ابي جعفر عليه‌السلام نقل مي‌كنند كه فرمود: خداي تعالي هيچ پيغمبري را مبعوث نفرمود مگر اينكه در علمش گذشته بود، كه وقتي دين او كامل شود كمال دين او مستلزم تحريم شراب خواهد بود، و هميشه شراب حرام بوده است، چيزي كه هست طرز تحريم در بين مردم در شريعت هر پيغمبري نسبت به اول بعثت و آخر آن مختلف بوده، اول بطور ملايم سپس بطور جزم و قطع، چون اگر از همان بار اول آن را تحريــم مي‌كردند، و شدت عمل بخرج مي‌دادند مردم زير بار نرفته و بطــور كلي رشتــه را پـاره مي‌كردنــد، و نيـز حضــرت ابي جعفـر عليه‌السلام فرمود: كسي به قــدر خداي تعالي در رفتار خود رعايت رفق و مدارا را نمي‌كنــد، و اين هم از رفق
(210) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
خداي تعالي اســت كه تكليف را به تدريج و به ملايمت در بين بندگان خود اجرا مي‌نمايد، چون مي‌داند اگر يكباره تكليف را بدوش آنان بگذارد هلاك و گمراه مي‌شوند.

در كـافـي به سنـد خـود از عطـاء بن يسار از ابي جعفر عليه‌السلام نقل مي‌كند كه فرمود: رســول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فـرمـوده اسـت: هـر مسكــري حــرام و هــر مسـكري خمــر اســت.
مؤلف: اين روايت از طرق اهل سنت از عبـداللّه بـن عمــر از رســول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نقل شده، و لفظ آن چنين است: هر مسكري خمر و هر خمري حرام است و بيهقي و ديگـران آنـرا نقـل كـرده‌انـد و از طـريق ائمه اهل بيت عليه‌السلام نقـل ايـن روايت كــه: هــر مسكــري حــرام و هر چيزي كه با آن قمار شـود ميسر است، بــه حد استفاضـه(1) رسيده است.
روايات مربوط به تحريم شراب و قمار (211)
و در تفسيرعياشي از ابي الصباح از امام صادق عليه‌السلام نقل شده كه فرموده: من از آن جناب از نبيذ و خمر پرسيدم كه آيا هر دو به يك منزلت و هر دو حرامند؟ فرمود: نه، نبيذ بـه منـزلـه خمر نيست، زيرا خداي تعالي خمر را حرام كرده چه كـم بـاشـد و چه زياد، كما اينكه ميته و خون و گوشت خوك كم و زيادش را حرام نموده، و رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از هر مشروبي مسكرش را تحريم كرده، و البته هرچه را كه رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله تحريم كند خدا تحـريـم كـــرده است.
و در كافــي و تهذيب به اسنــاد خود از امام موسي بن جعفر عليه‌السلام نقل كرده كه فرمود: خداي تعالي شراب را حرام نكــرده از جهت اينكــه با اسم آن دشمــن است،
1- نزديك به اجماع (بيستوني).
(212) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
بلكـه آن را تحــريـم فرمــوده بــراي خاطر آثـار سوء و عاقبــت وخيــم آن، بنابراين هــر چيــزي كه در اثر و عاقبت سوء با آن شريــك باشــد آن هـم خمـر و حـرام است.
و در روايــت ديگــري است كه هــر چيزي كـه كـار خمــر را بكنـد خمــر است. (1)
1- الميـــزان ج: 6 ص: 172.
روايات مربوط به تحريم شراب و قمار (213)

«وَ لا تَقْــرَبُــوا الـــزِّنــي اِنَّـــــهُ كــــانَ فــاحِشَـــــةً وَ ســـاءَ سَبيـــلاً»
«و نزديك زنا مشويــد كــه زنــا هميشه فاحشــه بوده و روشي زشــت اســت» (32 / اسراء)
اين آيه از زنا نهي مي‌كند و در حرمت آن مبالغه كرده است، چون نفرموده اينكار را نكنيد، بلكه فرموده نزديكش هم نشويد، و اين نهي را چنين تعليل كرده كه اين عمل فاحشه است، و زشتي و فحش آن صفت لاينفك و جـدايي‌ناپذير آن است، به طوري كه
(214) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
در هيچ فرضي از آن جدا نمي‌شود، و با تعليل ديگر كه فرمود: «وَ ساءَ سَبيلاً»، فهماند كه اين روش روش زشتي است كه به فساد جامعه، آن هم فساد همه شئون اجتماع منجر مي‌شود، و به كلي نظام اجتماع را مختل ساخته و انسانيت را به نابودي تهديد مي‌كند، و در آيه‌اي ديگر در عذاب مرتكبين آن مبالغه نموده و در ضمن صفات مؤمنين فرموده «...وَ لا يَـزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ اَثـامـا يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيمَةِ وَ يَخْلُدْ فيهِ مُهانا.» (68و69/فرقان)

اين بحثي كه عنوان مي‌كنيم بحثي است قرآني و اجتماعي، همه مي‌دانيم كه هر يك از
گفتاري پيرامـون حــرمـت زنا (215)
جنس نر وماده نوع بشر وقتي به حد رشد رسيد - در صورتي كه داراي بنيه‌اي سالم باشد - در خود ميلي غريزي نسبت به طرف ديگر احساس مي‌كند، و البته اين مسأله غـريـزي منحصــر در افــراد انسـان نيست، بـلكه در تمامي حيوانات نيز اين ميل غريزي را مشاهـده مي‌كنيم.
علاوه براين همچنين مشاهده مي‌كنيم‌كه هريك از اين دو طرف مجهز به‌جهاز و اعضـاء و قوايــي اســت كه او را براي نزديــك شدن به طــرف مقابلــش وادار مي‌كند.
اگر در نوع جهاز تناسلي اين دو طرف به دقت مطالعه و بررسي كنيم جاي هيچ ترديدي باقي نمي‌ماند كه اين شهوت غريزي بوده و وسيله‌اي است براي توالد و تناسل كه خود مايــه بقــاء نـوع است.
علاوه بر جهاز تناسلي، انواع حيوانات، از آن جمله انسان، به جهازهاي ديگري نيز
(216) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مجهز است كه باز دلالت دارند بر اينكه غرض از خلقت جهاز تناسلي همان بقاء نوع است، يكي از آنها محبت و علاقه به فرزند است، و يكي ديگر مجهز بودن ماده هر حيوان پستاندار به جهاز شيرساز است تا طفل خود را براي مدتي كه بتواند خودش غذا را بجود و فرو ببرد و هضم كند شير بدهد و از گرسنگي حفظ نمايد، همه اينها تسخيــرهــايي است الهي كه به منظور بقاء نوع جنس نر را مسخّر ماده، و ماده را مسخر نر كرده، جهاز تناسلي طرفين را مسخّر و دلهاي آنان را و و و همه را مسخر كرده تا اين غـرض تأمين شود.
و به همين جهت مي‌بينيم انواع حيوانات با اينكه مانند انسان مجبور به تشكيل اجتماع و مدنيت نيستند و به خاطر اين كه زندگيشان ساده و حوايجشان مختصر است، و هيچ احتياجي به يكديگر ندارند معـذلـك گـاه گـاهـي غـريـزه جنسـي وادارشـان
گفتاري پيرامـون حــرمـت زنا (217)
مـي‌كنـد كه نـر و مـاده بـا هـم اجتمـاع كـرده و عمـل مقـاربت را انجام دهنـد، و نـه تنها انجام بدهند و هر يك دنبال زندگي خويش را بگيرند، بلكه به لوازم اين عمل هم ملتزم شوند، و هر دو در تكفل طفل و يا جوجه خود و غذا دادن و تربيت آن پاي‌بند باشند، تا طفــل و يا جوجه‌شــان به حد رشـد برسد، و به اداره چرخ زندگي خويش مستقل گردد.
و نيز به همين جهت است كه مي‌بينيم از روزي كه تاريخ، زندگي بشريت و سيره و سنت او را سراغ مي‌دهد سنت ازدواج را هم كه خود يك نوع اختصاص و رابطه ميان زن و شوهر است سراغ مي‌دهد، همه اينها ادله مدعاي ما است، زيرا اگر غريزه، تناسل بشر را به اينكار وانمي‌داشت بايدتاريخ سراغ دهدكه در فلان عصرنظامي درميان زن و شوهرها نبوده، آري مسأله اختصاص يك زن به شوهر خود، اصلي طبيعي است كه مايه انعقاد جامعه انساني مي‌گردد، و جاي هيچ ترديد نيست كه ملت‌هاي گوناگون
(218) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
بشري در گذشته هر چند هم كه داراي افراد فــراوان بوده‌انــد بالاخره به مجتمعات كوچكي به نام خانواده منتهــي مي‌شدند.
همين‌اختصاص باعث شده كه مردان، زنان خود را مال خود بدانند، و عينا مانند اموال خود از آن دفاع كنند، و جلوگيري از تجاوز ديگران را فريضه خود بدانند همان‌طور كه دفاع از جان خود را فريضه مي‌دانند، بلكه دفاع از عرض را واجب‌تر دانسته گاهي جان خودراهم بر سر عرض و ناموس خود از دست بدهند. به همين جهت است كه مي‌بينيم در همه اعصار نوع بشر نكاح و ازدواج را مدح كرده و آن را سنت حسنه دانسته، و زنا را نكوهش نموده في الجمله آنرا عملي شنيع معرفي كرده‌اند و گناهي اجتماعي و عملي زشت دانسته‌اند، بطوري كه خود مرتكب نيز آنرا علني ارتكاب نمي‌كند، هر چند بطوري كه در تاريخ امم و اقوام ديده مي‌شود در بعضي از اقوام
گفتاري پيرامـون حــرمـت زنا (219)
وحشي آن‌هم در پاره‌اي از اوقات و در تحت شرايطي خاص در ميان دختران و پسران و يا بين كنيــزان معمــول بــوده است. پس اينكه مي‌بينيم تمامي اقوام و ملل در همه اعصار اين عمل را زشت و فاحشه خوانده‌اند براي اين بوده كه مي‌فهميدند اين عمل باعث فساد انساب و شجره‌هاي خانوادگي و قطع نسل و ظهور و بروز مرضهاي گوناگون تناسلي گشته و همچنين علاوه بر اين باعث بسياري از جنايات اجتماعي از قبيل آدم كشي و چاقو كشي و سرقت و جنايت و امثال آن مي‌گردد، و نيز باعث مي‌شود عفت و حياء و غيرت و مودت و رحمت در ميان افراد اجتماع جاي خود را به بي عفتي و بي‌شرمي و بي غيرتي و دشمني و شقاوت بدهد.
با همه اينها، تمدني كه ممالك غربي در اين اعصار به وجود آوده‌اند، از آن‌جايي كه صرفا بر اساس لذت جويي و عياشي كامل و برخورداري از مزاياي زندگي مادي و نيز
(220) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
آزادي افراد در همه چيز بنا نهاده شده و آزادي را جز در آن اموري كه مورد اعتناي قوانين‌مدني است سلب نكرده و حتي‌كار رابه جايي رسانده‌اند كه تمامي آداب قومي و مرزهاي ديني و اخلاقي و شرافت‌انساني را كنار گذاشته افراد را در هر چيزكه ميل داشته باشند و در هرعملي هر چه هم كه شنيع باشد آزاد گذاشته‌اند و گذشته از بعضي شرائط جزيــي كه در پــاره‌اي موارد مخصوص، اعتبــار كرده‌اند ديگــر هيچ اعتنايي بــه آثــار ســوء اين آزادي بي قيــد و شرط افراد ندارنــد، و قوانيــن اجتمـاعــي را هم بر طبق خواسته اكثــر مردم تدويـن مي‌كنند.
نتيجه چنين تمدني اشاعه فحشاء ميان مردان و زنان شده و حتي تا داخل خانه‌ها در ميان مردان صاحب زن و زنان صاحب شوهر و حتي نسبت به محارم سرايت نموده و شايد ديگر كسي ديده نشود كه از آثار شوم اين تمدن، سالم مانده باشد، بلكه به
گفتاري پيرامـون حــرمـت زنا (221)
سرعت، اكثريت را با خود همراه كرده است، و يكي از آثار شومش اين است كه صفات كريمه‌اي كه هر انسان طبيعي، متّصف بدان است و آن را براي خود مي‌پسندد و همه آنها از قبيل عفت و غيرت و حياء آدمي را به سنت ازدواج سوق مي‌دهد، رفته رفته ضعيف گشته است، تا آنجا كه بعضي از فضايل مسخره شده است، و اگر نقل پاره‌اي از كارهاي زشت خودش شنيع و زشت نبود، و اگر بحث ما قرآني و تفسير نبود آماري را كه پاره‌اي از جرايد منتشر كرده‌اند اينجا نقل مي‌كرديم تا مدعاي ما ثابت گردد، كه آثار شوم اين تمدن تا چند درصد افراد بشر را آلوده كرده است.
و اما شريعت‌هاي آسماني بطوري كه قرآن كريم بدان اشاره مي‌كند و تفسير آيات آن در سوره انعام آيه 151 تا آيه 153 گذشت، همه از عمل زشت زنا به شديدترين وجه نهي مي‌كرده‌اند، در ميان يهود قدغن بوده، از انجيل‌ها هم بر مي‌آيد كه در بين نصاري
(222) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نيز حرام بوده است، در اسلام هم مورد نهي قرار گرفته و جزء گناهان كبيره شمرده شده است ،و البته حرمتش در محارم چون مادر ودختر و خواهر و عمه و خاله شديدتر است، و همچنين در صورت احصان يعني در مورد مردي كه زن داشته و زني كه شوهر داشته باشد حرمتش بيشتر است و در غير صورت احصان حدود سبك‌تري دارد مثلاً اگر بار اول باشد صد تازيانه است و در نوبت سوم و چهارم يعني اگر دو يا سه بار حد خدايي بر او جاري شده باشــد و باز هم مرتكب شود حدش اعدام است، و اما در صورت محصنه بودن در همــان نوبـت اول بايد سنگسار شـود.
و در آيه مورد بحث، به حكمت حرمت آن اشاره نموده و در ضمن نهي از آن، فرموده به زنا نزديك نشويدكه آن فاحشه و راه بدي است. اولاً آن را فاحشه خوانده، و در ثاني به راه بد توصيفش كرده كه مراد از آن - و خدا داناتر است - سبيل بقاء است،
گفتاري پيرامـون حــرمـت زنا (223)
هم‌چنان‌كه از آيه «اَئِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبيلَ» (29 / عنكبوت) نيز بر مي‌آيدكه مقصود از راه همان راه بقاء نسل است، و معنايش اين است كه آيا شما درآميختن با زنان را كه راه بقاي نسل و بوجود آوردن نظام جامعه خانوادگي، كه محكم‌ترين وسيله است براي بقاي مجتمع مدني، از هم مي‌گسليد؟
آري با باز شدن راه زنا روز به روز ميل و رغبت افراد به ازدواج كمتر مي‌شود، چون با اينكه مي‌تواند از راه زنا حاجت جنسي خود را برآورد داعي ندارد اگر مرد است محنت و مشقت نفقه عيال، و اگر زن است زحمت حمل جنين و تربيت او را تحمل نموده و با محافظت و قيام به واجبات زندگيش، جانش به لب برسد، با اينكه غريزه جنسي كه محرك و باعث همه اينها است از راه ديگر هم اقناع مي‌شود، بدون اينكه كمترين مشكل و تعبي تحمل كند، هم‌چنان‌كه مي‌بينيم دختر و پسر جوان غربي‌همين‌كار را مي‌كند و حتي
(224) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
به بعضي از جوانهاي غربي گفته‌اند كه چرا ازدواج نمي‌كني؟ در پاسخ گفته است: چكار به ازدواج دارم، تمام زنهاي اين شهر از آن من مي‌باشد! ديگر ازدواج چه نتيجه‌اي دارد؟ تنها خاصيت آن مشاركت و همكاري در كارهاي جزيي خانه است كه آن هم مانند ساير شركتها است كه با اندك بهانه‌اي منجر به جدايي شريكها از همديگر مي‌شود و اين مسأله امروزه بخوبي در جوامــع غربي مشهــود است.
و اينجاست كه مي‌بينيم ازدواج را به يك شركت تشبيه كرده‌اند كه بين زن و شوهر منعقد مي‌شود و آن را تنها غرض و هدف ازدواج مي‌شمارند، بدون اينكه حسابي براي توليد نسل و يا برآوردن خواسته‌هاي غريزه باز كنند، بلكه اينها را از آثار مترتبه و فرع بر شركت در زندگي مي‌دانند، در نتيجه اگر توافق در اين شركت ادامه يافت كه هيچ وگــرنــه از اولاد و مســأله غــريــزه طبيعـي صــرف‌نظــر مي‌كننـــد.
گفتاري پيرامـون حــرمـت زنا (225)
همه اينها انحرافهايي است از راه فطرت، و ما اگر در اوضاع و احوال حيوانات و انواع مختلف آنها دقت كنيم خواهيم ديد كه حيوانات غرض اصلي و بالذات از ازدواج را، ارضاء غريزه تحريك شده، و پـديــد آوردن نســـل و ذريـه مـي‌داننـــد.
هم‌چنان‌كه دقت در وضع انسان در اولين باري كه اين تمايل را در خود احساس مي‌كند ما را به اين حقيقت مي‌رساند كه هدف اصلي و تقدمي كه او را به اين عمل دعوت مي‌كند همان ارضاي غريزه است، كه مسألـه تـوليد نسـل دنبال آن است.
و اگر محرك انسان به اين سنت طبيعي، مسأله شركت در زندگي و تعاون در ضروريات حيات، از خوراك و پوشاك و آشيانه و امثال آن بود، ممكن بود مرد اين شركت را با مردي مثل خود، و زن با زني مثل خود برقرار كند، و اگر چنين چيزي ممكن بود و دعوت غريزه را ارضاء مي‌كرد بايد در ميان جوامع بشري گسترش مي‌يافت و يا
(226) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
حداقل براي نمونه هم كه شده، در طول تاريخ در ميان يكي از جوامع بشري صورت مي‌گرفت و ميان دو مرد ودو زن حتي احيانا چنين شركتي برقرار مي‌شد و در تمام طول تاريــخ و در همــه جوامع مختلف بشري به يك طريقه و روش جريان نمي‌يافــت و اصلاً چنيــن رابطــه‌اي ميــان دو طبقــه اجتمــاع يعنــي طبقــه مــردان از يك‌طرف و زنـــان از طرف ديگـــر برقرار نمي‌شد.
و از طرفي ديگر اگر اين روش غربي‌ها ادامه پيدا نموده و روز به روز به عدد فرزندان نامشروع اضافه شود، مسأله مودت و محبت و عواطفي كه ميان پدران و فرزندان است به تدريج از بين رفته و باعث مي‌شود كه اين رابطه معنوي از ميان پدران نسبت‌به‌فرزندان‌رخت‌بربندد، و وقتي چنين‌رابطه‌اي باقي‌نماند قهرا سنت ازدواج از ميان جامعه بشر كنار رفته و بشر رو به انقراض خواهد نهاد، همه اينها كه گفتيم نمونه‌هايش در جامعه‌هاي اروپايي خودنمايي مي‌كند.
گفتاري پيرامـون حــرمـت زنا (227)
يكي از تصورات باطل اين است كه كسي تصور كندكه كار بشر در اثر پيشرفتهاي فني به زودي به جايي برسد كه چرخ زندگي اجتماعي خود را با اصول فني و طرق علمي بچرخاند، بدون اينكه محتاج به كمك غريزه جنسي شود، يعني فرزندان را به وجود آورد بدون اينكه اصلاً احتياجي به رابطه به اصطلاح معنوي و محبت پدري و مادري باشد، مثل‌اينكه جايزه‌هايي مقرر كنند براي كساني كه توليد نسل كنند و پدران به خاطر رسيدن به‌آن جوايز فرزند تحويل‌دهند! هم‌چنان‌كه‌دربعضي‌ازممالك‌امروزمعمول شده است، غافل‌از اينكه جايزه قراردادن و يا هرقانون و سنت‌ديگري مادام كه در نفوس بشر ضامن اجراء نداشته باشد دوام پيدا نمي‌كند، قوانين در بقاي خود از قوا و غرايز طبيعي انســان كمك مي‌گيــرد، نه به عكـس كه اگر غرايز باطل شد نظام اجتماع باطل مي‌شود.
(228) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
حيات اجتماع قائم بافراد اجتماع است، و قوام قوانين جاري بر اين است كه افراد آن را بپذيرند و بدان رضايت دهند، و آن قوانين بتواند پاسخگوي جامعه باشد، با اين حال چگونه ممكن است قوانيني در جامعه‌اي جريان يابد و دوام پيدا كنــد كــه قــريحــه جـامعـه خـواستـار آن نبـوده و دلـهــا پـذيرايش نبـاشد.
پس حــاصــل كـلام اين شـد كـه بـاطـل شـدن غـريـزه طبيعـي و غفلت اجتماع بشـري از غـايـت و هـدف اصلـي آن، انسـانيت را تهديد به نابودي مي‌كند، و به زودي هم كارش را بدينجا خواهد كشانيد، و اگر هنـوز چنيـن خطـري كاملاً محسوس نشده براي اين اســت كه هنــوز عموميــت پيــدا نكــرده است.
علاوه بر مطالب مذكور اين عمل زشت و پست اثر ديگري هم از نظر شريعت اسلامي دارد، و آن بر هم زدن انساب و رشته خانوادگي است، كه با گسترش زنا، ديگر جايي
گفتاري پيرامـون حــرمـت زنا (229)
براي احكام نكاح و ارث باقي نمي‌ماند.

در اَلدُّرُ الْمَنْثُور است كه ابن ابي حاتم از قتاده و او از حسن روايت كرده كه در ذيل آيه «وَ لا تَقْرَبُوا الزِّني اِنَّهُ كانَ فاحِشَةً،» گفته است: رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بارها مي‌فرمود: بنده خدا در حيني كه زنا مي‌كند ايمان به خدا ندارد، و در حيني كه بهتان مي‌زند ايمان به خدا ندارد، و در حيني كه دزدي مي‌كند ايمان به خدا ندارد، و در حيني كه شراب مي‌خورد ايمان به خدا ندارد، و در حيني كه خيانت مي‌كند ايمان به خدا ندارد، پرسيدند: يا رسول اللّه به خدا سوگند ما خيال مي‌كرديم اين كارها با ايمان سازگار است، رسول
(230) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود اگر يكي از اين كارها از آدمي سربزند ايمان از قلبش بيرون مي‌رود، و اگر تـوبـه كند تـوبه‌اش قبول مي‌شود.
مؤلف: از طرق اهــل بيت عليه‌السلام هم چنيــن مضموني رسيــده كه روح ايمان در حيـن معصيت از آدمي جـدا مي‌شــود.(1)
(توجــه شود: در اين مبحــث فقط آيات تحريم زنــا و ساير محرمات ذكر شده اســت، و آياتــي كه از زنــا و سايــر منهيــات نهي مي‌كنند در مجلد مربــوط به «امرهـا و نهي‌هاي خدا» آمده است.)
1- الميـــــزان ج : 13 ص : 108 .
روايــات وارده در شنــاعت زنا (231)

«يــا اَيُّهَــاالَّذينَ امَنُــوا لا تَأْكُلُــوا الرِّبــوا اَضْعافــا مُضاعَفَــةً وَ اتَّقُوااللّهَ لَعَلَّكُــمْ تُفْلِحُـــونَ»
«اي كساني كه به دين اسلام گرويده‌ايد ربا مخوريد كه دائم سود بر سرمايه افزاييد تا چند برابر شود و از خدا بترسيد و اين عمل زشت را ترك كنيد، باشد كه سعادت و رستگاري يابيد،» (130 / آل عمران)
«وَ اتَّقُوا النّارَ الَّتي اُعِدَّتْ لِلْكافِـريــنَ»
(232) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«و بپرهيزيد از آتش عذابي كه براي كيفر كافران افروخته‌اند». (131 / آل‌عمران)
اين آيه حرمت ربا را تشريع كرده است، خداي تعالي در آيه مورد بحث گرفتن ربا را تعبيــر به‌خوردن آن نمــوده، و كلمه اَضْعافا مُضاعَفَةً اشاره است به وضعــي كه غالب رباخواران دارند، چون اصــولاً وضع ربا و طبيعت آن اين است كه مال ربادهنده را نابــود كــرده، ضميمــه مــال ربـاخـوار مي‌كنــد، و آن را چنديــن برابـر مي‌سازد.
و در جمله «وَ اتَّقُوا النّارَ الَّتي اُعِدَّتْ لِلْكافِرينَ» اشاره‌اي است به اينكه ربا خوار كافر است، همچنان كه در سوره بقره در آيات مربوط به ربا نيز اين اشاره را آورده و فرموده: «وَ اللّهُ لايُحِبُّ كُلَّ كَفّارٍ اَثيمٍ.» (276 / بقره) (1)
1- الميـزان ج: 4 ص:37.
تحريم ربا و رباخواري در قرآن (233)

«اَلَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ اِلاّ كَما يَقُومُ الَّذي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِكَ بِاَنَّهُمْ قالُوا اِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ اَحَلَ‌اللّــهُ الْبَيْــعَ وَ حَــرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهي فَلَهُ مـا سَلَفَ وَ اَمْرُهُ اِلَي اللّهِ وَ مَنْ عادَ فَاُولئِكَ اَصْحابُ النّارِ هُـمْ فيها خالِدُونَ،»
«كساني كه ربا مي‌خورند رفتار و كردارشان مانند شخص جن زده و فريب خورده شيطان است و چون ربا خوران خوب و بد را تميز نمي‌دهند، مي‌گويند خريد و
(234) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
فروش هم مثل ربا است، با اينكه خدا خريد و فروش را حلال و ربا را حرام كرده پس بطور كلي هر كس موعظه‌اي از ناحيه پروردگارش دريافت بكند، و در اثر آن موعظه، از معصيت خدا دست بردارد، گناهي كه قبلاً كرده بود حكم گناه بعد از موعظه را ندارد، و امر آن به دست خدا است اما اگر باز هم آن عمل نهي شده را تكــرار كنـد، چنيـن كسانــي اهــل آتــش و در آن جــاوداننــد،» (275 / بقره)
يَمْحَــقُ اللّهُ الرِّبا وَ يُــرْبِي الصَّدَقــاتِ وَ اللّـهُ لا يُــحِبُّ كُــلَّ كَفّــارٍ اَثيــم،»
«خدا ربا را (كه مردم به منظور زياد شدن مال مرتكب مي‌شوند،) پيوسته نقصان مي‌دهد، و به سوي نابوديش روانه مي‌كنــد، و در عــوض صدقات را نمو مي‌دهد، و خــدا هيچ كافـر پيشه دل بـه گنــاه آلـوده را دوست نمـــي‌دارد،»(276 / بقره)
«اِنَ‌الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُواالصّالِحاتِ وَ اَقامُواالصَّلوةَ وَ اتَوُا الزَّكوةَ لَهُمْ
تشديد تحريم ربا (235)
اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِــمْ وَ لا خَــوْفٌ عَلَيْهِــمْ وَ لا هُــمْ يَحْزَنُــونَ،»
«محققا كساني كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام مي‌دهند و نماز بپا داشته، و زكات مي‌دهند، اجرشان نزد پروردگارشان است (چون دنيا ظرفيت اجر اين‌گونه اعمـال را ندارد،) نه ترسي بر آنان هست و نه اندوهگين مي‌شوند،» (277 / بقره)
«يا اَيُّهَــا الَّذينَ امَنُــوا اتَّقُــوا اللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ،»
«هــان! اي كسانــي كه ايمان آورده‌ايــد از خدا پــروا كنيد، و آن زيادي مال را كــه در اثــر ربــا بــه دست آمـده رهـا كنيد، اگر داراي ايمانيــد،» (278 / بقره)
«فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤوُسُ اَمْـوالِكُمْ لاتَظْمُــونَ وَ لاتُظْلَمُـونَ،»
«حال اگر نكنيد بايد بدانيد كه در حقيقت اعلان جنگ با خدا و رسول داده‌ايد، و
(236) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
اگر توبه كنيد اصل سرمايه تان حلال است، نه ظلم كرده‌ايــد و نــه بــه شمــا ظلمـي شــده اسـت،» (279 / بقره)
«وَ اِنْ كــانَ ذوُ عُسْــرَةٍ فَنَظِــرَةٌ اِلــي مَيْسَــــرَةٍ وَ اَنْ تَصَــــدَّقُــــوا خَيْــرٌ لَكُــمْ اِنْ كُنْتُــمْ تَعْلَمُـــونَ،»
«و اگر بدهكار شما در تنگي و فشار است بايد مهلتــش دهيد، تا هر وقت داشت بدهد البته اگر تصدق كنيد برايتــان بهتر است اگر اهل عمل باشيد،»(280 / بقره)
«وَ اتَّقُوا يَوْما تُرْجَعُونَ فيهِ اِلَي‌اللّهِ ثُـمَّ تُـوَفّـي كُـلُّ نَفْـسٍ مـاكَسَبَـتْ وَ هُـمْ لا يُظْلَمُونَ،»
«و بترسيد از روزي كه در آن روز به سوي خدا برمي‌گرديد، و آن وقت تمامي اعمالتـان به شما برگردانده مي‌شود، بدون اينكه به احدي ظلم شود!» (281/ بقره)
تشديد تحريم ربا (237)
اين آيات در مقام تأكيد حرمت ربا و تشديد بر رباخواران است، نه اينكه بخواهد ابتداء ربا را حرام كند، چون لحن تشريع، لحن ديگر است، آن آيه‌اي كه مي‌توان گفت حرمت ربا را تشريع كرده آيه زير است كه مي‌فرمايد:«يا اَيُّهَاالَّذينَ امَنُوا لاتأْكُلُوا الرِّبوا اَضْعافــا مُضــاعَفَـةً.»
آري آيات مورد بحث مشتمل بر آيه‌اي نظير «يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ،» كه لحن تشريع دارد مي‌باشد، و از سياق آن بر مي‌آيد مسلمانان از آيه سوره آل عمران كه ايشان را نهي مي‌كرده منتهي نشده بودند و از رباخواري دست بر نداشته بودند، و بلكه تا اندازه‌اي همچنان در بينشان معمول بود، لذا خداي سبحان در اين سوره نيز براي بار دوم به آنان دستور مي‌دهد كه از ربا خواري
(238) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
دست بر دارند، و آنچه از ربا كه در ذمه بدهكاران مانده نگرفته و مطالبه ننمايند. از هميـن جـا روشـن مي‌شـود كه جمله «فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّــهِ فَانْتَهـي فَلَهُ مـا سَلَفَ وَ اَمْرُهُ اِلَي اللّهِ...» چه معنايي مي‌دهد، و تفصيلش خواهد آمد.
قبل از آنكه آيه سوره آل عمران نازل شود سوره روم نازل شده بود، چون سوره روم در مكه نازل شده، در آنجا مي‌فرمايد: «وَ ما اتَيْتُمْ مِنْ رِبا لِيَرْبُوَا في اَمْوالِ النّاسِ فَلايَرْبُوا عِنْدَاللّهِ وَ مااتَيْتُمْ مِنْ‌زَكوةٍ تُريدُونَ وَجْهَ‌اللّهِ فَاُوُلآئِكَ هُمُ‌الْمُضْعِفُونَ،» (39/روم) از اينجا اين معنا روشن مي‌شود كه مسأله ربا خواري از همان اوايل بعثت رسول خدا و قبل از هجرت عملي منفور بود، تا آنكه در آيه سوره آل عمران صريحاتحريم و سپس درآيه سوره بقره (يعني همين آيات مورد بحث،)درباره آن تشديد شده است، چون همان‌طوركه گفتيم از سياق اين آيات كاملاً استفاده مي‌شود كه
تشديد تحريم ربا (239)
قبــلاً دربــاره آن نهـي شـده بـود، و نيز روشن مي‌شود كه آيات مورد بحث بعد از آيات سوره آل‌عمران نازل‌شده است.
علاوه بر اينكه حرمت ربا بنا به حكايت قرآن كريم در بين يهود معروف بوده، چون قرآن كريم درباره آنان مي‌فرمايد: «وَ اَخْذِهِمُ الرِبّوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ،» (161 / نساء) و نيز آيه‌اي كه قرآن مجيد از يهوديان، نقــل مـي‌كند كـه مي‌گفتند: «لَيْسَ عَلَيْنا فِي الاُْمِّيّينَ سَبيـلٌ،» (75 / آل عمران) اشاره‌اي به اين معنا دارد با در نظـر گرفتـن اينكـه قرآن‌كريم كتاب‌يهود را تصديق كرده و در مورد ربا نسخ روشني‌ننموده، دلالت دارد بر اينكـه ربا در اسـلام حرام بوده است.
(240) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

و اين آيات يعني آيات مورد بحث با آيات قبلش (كه درباره انفاق است) بي ارتباط نيست، هم‌چنان‌كه از جمله «يَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ» و جمله «وَ اَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ » (280 / بقره) كه در ضمن اين آيات آمده، اين ارتباط فهميده مي‌شود، هم‌چنان‌كه در سوره روم و آل عمران نيز مسأله ربا مقارن با مسأله انفاق و صدقه واقع شده است، بعلاوه دقت در آيات نيز اين ارتباط را تأييد مي‌كند زيرا رباخواري درست ضد و مقابل‌انفاق و صدقه‌است،چون رباخوار، پول بلا عوض مي‌گيرد، و انفاق‌گر پول بلاعوض مي‌دهد، و نيز آثار سويي كه بر رباخواري بار مي‌شود درست مقابل آثار نيكي است كه از صدقه و انفاق به دست مي‌آيد، آن اختلاف طبقاتي و دشمنــي مي‌آورد،
تقابل ربا با انفاق و صدقه (241)
و اين بر رحمــت و محبــت مي‌افزايد، آن خون مسكينــان را به شيشــه مي‌گيرد و اين باعث قوام زندگي محتاجان و مسكينان مي‌شود، آن اختلاف در نظام و ناامني مـي‌آورد و ايـن انتظــام در امــور و امنيـت.

خداي سبحان در اين آيات در امر رباخواري شدتي به كار برده كه درباره هيچ يك از فروع دين اين شدت را به كار نبرده است، مگر يك مورد كه سخت‌گيري در آن نظير سخت‌گيري در امر ربا است، و آن اين است كه: مسلمانان، دشمنان دين را بر خود حاكم سازند، و اما بقيه گناهان كبيره هر چند قرآن كريم مخالفت خود را با آنها اعلام نموده و در امر آنها سخت‌گيري هم كرده، وليكن لحن كلام خدا ملايم‌تر از مسأله ربا و حكومت
(242) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
دادن دشمنان خدا بر جامعه اسلامي است، و حتي لحن قرآن در مورد زنا و شرب خمر و قمار و ظلم و گناهاني بزرگترازاين، چون كشتن‌افراد بي‌گناه، ملايم‌ترازاين دوگناه‌است.
و اين نيست مگر براي اينكه فساد آن گناهان از يك نفر و يا چند نفر تجاوز نمي‌كند، و آثار شومش تنها بعضي از ابعاد زندگاني را در بر مي‌گيرد و آن عبارت است از فساد ظاهر اجتماع، و اعمال ظاهري افراد، به خلاف ربا و حكومت بي دينان كه آثار سوئش بنيان دين را منهدم مي‌سازد، و آثارش را به كلي از بين مي‌برد و نظام حيات را تباه مي‌سازد، و پرده‌اي بر روي فطرت‌انساني مي‌افكند، و حكم‌فطرت را ساقط مي‌كند و دين را به‌دست‌فراموشي‌مي‌سپارد،كه‌ان‌شاءاللّه‌توضيح اين معاني‌را تااندازه‌اي خواهيم داد.

عبرت‌تاريخ در تسلط رباخواران و دوستي‌بادشمنان (243)
جريان تاريخ نيز اين نظريه قرآن را تصديق كرده، و شهادت مي‌دهد كه امت اسلام از اوج عزت به پايين‌ترين درجه ذلت نيفتاد، و مجد و شرفش به غارت نرفت و فاقد مال و عرض و جان خود نشد، مگر وقتي كه در امر دين خود سهل انگاري كرد، و دشمنان دين را دوست خود گرفته، زمام امر حكومت خود را به دست ايشان‌سپرد وكارش‌به‌جايي رسيدكه نه مالك مرگ‌خود بود، و نه‌مالك‌زندگي‌اش، نه اجازه مي‌يافت تا بميرد و نه فرصت پيدا مي‌كرد تا از مواهب و نعمتهاي زندگاني برخوردار گردد، لذا دين از ميان مسلمــانــان رخــت بـر بســت، و فضـائـل نفســاني از ميــان آنــان كـــوچ نمـــود.
رباخواران به جمع كردن اموال و انباشتن ثروت پرداختند و در راه به دست آوردن جاه و مقام با يكديگر مسابقه گذاشتند، و همين باعث به راه افتادن جنگهاي جهاني شد،
(244) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
و جمعيت دنيا به دو دسته تقسيم گرديده و رو بروي هم ايستادند، يك طرف ثروتمندان مـرفه، و طـرف ديگـر استثمار شـدگان بدبختي كه همه چيزشان بـه غـارت رفتـه بـود، و ايـن جنگهـاي جهاني بلايي شد كه كوهها را از جاي كند، و زلــزلـه در زمين افكنـد انسانيــت را تهديــد به فنا كـرد، و دنيـا را بــه ويـرانـه‌اي تبــديل نمــود، «ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ‌الَّذينَ اَساؤوُا السُّوآ،» (10 / روم) آري عاقبت كساني كه بد كردند همان بدي بود!
و به زودي انشاءاللّــه براي خواننــده روشن خواهــد شد كه آنچــه قــرآن كريم در باب ربـاخواري و سرپرستــي دشمنــان ديـن فرموده از پيشگويي‌هاي قرآن است.
عبرت‌تاريخ در تسلط رباخواران و دوستي‌بادشمنان (245)

«اَلَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ اِلاّ كَمـا يَقُومُ الَّــذي يَتَخـبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ... .»
(275 / بقره)
كلمه خبط به معناي كج و معوج راه رفتن است، وقتي مي‌گويند: خَبْطِ الْبَعير معنــايــش ايــن اسـت كــه: راه رفتــن ايــن شتــر غيــر طبيعــي و نـامنظــم اســت.
انسان هم در زندگيش راهي مستقيم دارد كه نبايدازآن منحرف‌شود،چون‌او نيز در طريق زندگيش و برحسب محيطي كه در آن زندگي مي‌كند حركات و سكناتي دارد، كه داراي نظام مخصوصي است، كه آن نظام را بينش عقلايي انسان‌ها معين مي‌كند، و هر فردي افعال خود را (چه فردي چه اجتماعي،) با آن نظام تطبيق مي‌دهد. انسان وقتي
(246) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
گرسنه شد تصميم مي‌گيرد تا غذا بخورد، و چون تشنه شد، در صدد نوشيدن آب بر مي‌آيد، براي استراحتش بستري فراهم مي‌كند، و چون شهوتش طغيان كرد ازدواج مي‌نمايد، و چون خسته شد استراحت مي‌كند، و چون گرمش شد، زير سايه مي‌رود، و براي اين منظور خانه مي‌سازد، و همچنين ساير حوائجي كه دارد بر مي‌آورد، و در معاشرتش با ديگران در برابر پاره‌اي امور خوشحال، و در برابر بعضي ديگر، گرفته خاطر مي‌شود، هر وقت مقصدي داشته باشد كه نيازمند به مقدماتي است، نخست مقـدمـاتش را فـراهـم مي‌كند، و هر هدفي را دنبال مي‌كند كه نيازمند به سببي است، نخست سبب آن را فراهم مي‌كند.
و همه اين افعالي كه در زندگيش دارد، گفتيم: ناشي از اعتقاداتي است كه همه به هم مربوط، و به نحوي متحد و سازگار است و با يكديگر تناقض ندارند، و مجموع اين افعال
مخبّط شدن رباخواران بوسيله مس شيطان (247)
را همــان زندگي بشـر مي‌ناميم.
و همانا انسان به‌واسطه نيرويي كه در او به وديعت نهاده شده (يعني نيـرويي كـه با آن، خيــر و شر، نافــع و مضر را تشخيص مي‌دهد،) راه صحيح زندگي را يافته است.
(248) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

اين وضع انسان معمولي است،اما انساني كه ممسوس شيطان شده، يعني شيطان با او تماس گرفته و نيروي تميز او را مختل ساخته، نمي‌تواند خوب و بد، نافع و مضر، و خير و شر را از يكديگر تميز دهد و حكم هر يك از اين موارد را در طرف مقابل آن جاري مي‌سازد (مثلاً به جاي اينكه خير و نافع و خوب را بستايد، زشتي‌ها و شرور و مضرات را مي‌ستايد، و يا به جاي اينكه ديگران را به سوي كارهاي خيرو مفيد دعوت كند به سوي شرور مي‌خواند)، و اين به آن جهت نيست كه معناي خوبي و خير و نافع را فراموش كرده و نمي‌داند خوب و بد كدام است، براي اينكه هر چه باشد انسان است، و اراده و شعور دارد و محال است كه از انسان، افعال غير انساني سر بزند بلكه از اين
وضع مغزي و تفكرات‌انسان مخبّط (249)
جهــت اســت كـه زشتـي را زيبـايي و حسـن را قبـح و خير و نافع را شر و مضر مي‌بيند، پس او در تطبيق احكام و تعيين مــوارد، دچــار خبـط و اشتبـاه شـده اسـت.
و چنين انسان مخبّط، در عين اينكه مخبّط است اينطور نيست كه هميشه عمل غير عادي را نمي‌بيند، براي اينكه لازمه اين فرض، آن است كه صاحب آراء، و افكاري منظم باشد، عادي و غير عــادي را تشخيص بدهد، و مانند مستان مخمور كه درخت سرو را ني و ني را سرو مي‌بينند، اين را به جــاي آن و آن را به جـاي اين بگيرد، بلكه عادي و غير عادي براي او بهم مخلوط شده، نمي‌تواند اين را از آن تشخيص دهد، عادي آن عملي است كه او عادي بداند، و غير عادي آن عملي است كه او غير عادي تشخيص دهد، پس در نظر او عادي و غير عادي يكي است، اگر او عملي را كرد عادي است، وگرنه غير عادي، عينا مانند شتري كه در راه رفتن مي‌لنگد، او در عين اينكه خلاف عادي، راه
(250) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مي‌رود، عادي را مثل خلاف عادت مي‌پندارد، بدون اينكه اين در نظرش بر آن مزيتي داشته باشد، پس او هيچ‌وقت مشتاق آن نيست كــه از خلاف عـادت بـه حــال عـادي بــرگردد( دقت فرماييد!)
وضع ربا خوار عينا همين‌طور است، چون او چيزي براي مدتي به ديگري مي‌دهد، و در عوض همان را با مقداري زيادتر مي‌گيرد، و اين عمل بر خلاف فطرت آدمي است، چون فطرت كه پايه و اساس زندگاني اجتماعي بشر را تشكيل مي‌دهد حكم مي‌كند كه آنچه را كه آدمي دارد و از آن بي نياز است با آنچه كه ديگران دارند و او به آن نيازمند است معاوضه كند (آن مقدار، كه از مال خود مي‌دهد به همان مقدار از مال ديگران گرفته جاي خالي را پر كند، نه بيشتر بگيرد و نه كمتر،) و اما اينكه مالي را بدهد، و عينا همان را بگيرد با چيزي زايد (از دو جهت غلط است، اول اينكه مبادله‌اي صورت نگرفته، ديگر
وضع مغزي و تفكرات‌انسان مخبّط (251)
اينكه زيادي گرفته،) و اين، حكم فطرت و اساس اجتماع را تباه مي‌سازد، براي اينكه از طرف رباخوار، منجر به‌اختلاس و ربودن اموال بدهكاران مي‌شود و از طرف بدهكاران، منتهي به تهي دستي و جمع‌شدن اموالشان دردست رباخوار مي‌گردد، پس رباخواري عبارت‌است‌از كاهش‌يافتن بنيه‌مالي يك‌عده، و ضميمه‌شدن اموال‌آنان‌به‌اموال رباخوار.
اين كاهش و نقصان، از يك طرف، و تكاثر اموال از طرف ديگر، نيز منجر به اين مي‌شــود كه به مرور زمان و روز به روز خرج بدهكار و مصرف او بيشتر مي‌شود، و با زياد شدن احتيــاج و مصرف، و نبــودن درآمدي كه آن را جبران كند روز به روز خرج بيشتر مي‌شود، و ربا نيز تصاعد مي‌يابد و اين تصاعد از يك طرف، و نبودن جبــران از طرف ديگـر، زندگي بدهكار را منهدم مي‌سازد.
(252) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

و اين خود خبطي است كه رباخوار مبتلاي به آن است، مانند خبطي كه جن زده مبتلاي به آن است، براي اينكه معاملات ربوي او را در آخر دچار اين خبط مي‌كند، كه فـرقـي ميـان معـاملـه مشـروع يعنـي خـريـد و فـروش، و معـاملـه نـامشـروع يعني ربا نگذارد، و وقتي به او بگويند: دست از ربا بردار و به خريد و فروش بپرداز، بگويد: چه فرق هست ميــان ربــا و بيــع و چه مزيتــي بيع بر ربــا دارد تا من ربــا را ترك كنــم، و به خريد و فـروش بپـردازم، و لذا خداي تعالــي به همين سخن رباخــواران (كـه چــه فــرق هســت ميان بيــع و ربــا،) استــدلال بــر خبـط آنــان كـرده اســت.
و اين استدلالي است قوي و بجا، براي اينكه ربا تعادل و موازنه ثروت را در جامعه
توجيه مغز مخبّط رباخوار بر همساني تجارت و ربا (253)
به هم مي‌زند، و آن نظامي را كه فطرت الهي به آن، راهنمايي ميكند و بايد در جامعه حاكم باشد، مختل مي‌سازد.
«ذلِكَ بِاَنَّهُمْ قالُوا اِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبا... .» در سابق گفتيم كه چرا خريد و فروش را تشبيه به ربا كرد و ربا را تشبيه به خريد وفروش نكرد و وعده داديم كه بيشتر توضيح دهيــم، توضيح اين است كه:
رباخوار مبتلاي به خبط و اختلال، حالتي خارج از حالت عادي و سالم دارد، براي او آنچه در نزد عقلا زشت و منكر است مفهومي ندارد، براي او زشت و زيبا، عمل معروف و منكر، يكي است و وقتي يك انسان عاقل به رباخوار مي‌گويد به جاي رباخواري به خريد و فروش بپردازد در حقيقت حرف تازه‌اي زده كه بايد اثباتش كند و لذا او اگر بخواهد جواب بدهد قهرا بايد بگويد از نظر من آنچه را كه تو مي‌گويي از ربا بهتر است
(254) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
با ربا هيچ فرقي ندارد چون اگر به عكس اين بگويد يعني بگويد: ربا در نظر من با خريد و فروش يكي است، آنچه مرا از آن نهي مي‌كني، با آنچه كه مرا به آن امر مي‌كني يكي است مردي عاقل خواهد بود و ادراكش مختل نخواهد شد، چون معناي اين كلامش اين مي‌شود كه من قبول دارم آنچه كه مرا به آن امر مي‌كني مزيتي دارد ليكن به نظر من آنچه هم كه مرا از آن نهي مي‌كني مزيتي ديگر دارد و نمي‌خواهد مزيت را به كلي انكار كند و مانند ديوانگان بگويد: اصلاً مزيتي در خريد و فروش و ربا نمي‌بينم و رباخوار همين را مي‌گويد او به خاطر خبطي كه در درونش دارد مي‌گويد: خريد و فروش هم مثل ربــا است و اگر بگويد ربا هم مانند خريد وفروش است در حقيقت شريعت خدايي را انكــار كــرده، نــه اينكــه چــون جـن زده‌هـا سخن پــرت و بي معنــي گفتــه باشــد.
و ظاهرا جمله: «ذلِكَ بِاَنَّهُمْ قالُوا اِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبا» حكايت حال رباخواران است
توجيه مغز مخبّط رباخوار بر همساني تجارت و ربا (255)
نه‌اينكه چنين سخني‌را گفته‌باشند و اين‌گونه‌تعبيرات (حال اشخاص‌به‌لسان قال حكايت كردن) معروف و بين مردم متداول است.

اين جمله در مقام تشريع ابتدايي حرمت ربانيست چون اين آيات ظهور در اين دارد كه قبلاً ربا حرام شده بوده و در سوره آل عمران فرموده بود: «يااَيُّهَاالَّذينَ امَنُوا لاتَأْكُلُوا الرِّبوا اَضْعافا مُضاعَفَةً وَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ،» و آيات مورد بحث و مخصوصا جمله «وَ اَحَلَ‌اللّــهُ الْبَيْــعَ وَ حَــرَّمَ الرِّبا،» دلالت بر انشاء حكم ندارد بلكه دلالت بر اخبار دارد، نمي‌خواهد بفرمايد از الان ربا حرام شد بلكه مي‌فرمايد: قبلاً ربا را
(256) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
حرام كرده، خواهي پرسيد، با اينكه قبلاً حرام شده بوده ديگر چه حاجتي به آوردن اين جملــه بود در جواب مي‌گوييــم خواست تا با آوردن اين جمله زمينه را براي جملــه «فَمَــنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ...» فراهــم ســازد، اين آن نكاتــي است كه از سياق و محتـواي آيـه به نظــر مي‌رسد.
«فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ...» اين جمله نتيجه‌گيري از جمله: «وَ اَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ...» است و مفهوم آن مقيد و مخصوص به ربا و رباخوران نيست بلكه حكمي است كلي كه در موردي جزيي به كار رفته تا دلالت كند بر اينكه آن مورد جزيي يكي از مصاديق و نمونه‌هاي حكم كلي است و حكم نامبرده شامل آن مورد نيز مي‌شود، و معنايش اين است كه آنچه ما درباره ربا گفتيم، موعظه‌اي بود كه از ناحيه پروردگارتان آمده و بطور كلي هر كس از ناحيه پروردگارش موعظتي برايش بيايد چنين و چنان مي‌شود،
وَ اَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا! (257)
شمـا هـم اگـر دسـت از ربـاخـواري برداريد، گناه آنچه تاكنون كرده‌ايد بخشوده مي‌شود و امر شما با خدا است.
از اينجا روشن مي‌شود كه مراد از آمدن موعظه خبردار شدن از حكمي است كه خداي‌تعالي تشريع كرده و منظور از انتهاء در آيه، توبه و ترك عملي است كه از آن نهي شده تا بنده از آن كار، دست بردارد و منظور از اينكه فرمود: «فَلَهُ مـا سَلَفَ» اين است كه حكم حرمت، شامل رباخواريهاي قبل از آمدن قانون حرمت ربا، نيست ومنظور از اينكه فرمود: «وَ اَمْرُهُ اِلَي اللّهِ» اين است كه افرادي كه قبل از نزول آيه، مبتلا به رباخواري بوده‌اند، آن عذاب ابدي كه از ذيـل آيه، يـعني جمله «وَ مَنْ عادَ فَاُولئِكَ اَصْحابُ النّارِ» بدست مي‌آيد، برايشان نيست.
بلكه از آنچه كه تاكنون از راه ربا به دست آورده‌اند مي‌توانند بهره‌مند گردند، و
(258) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
امرشان به دست خدا است، چه بسا ممكن است خدا رهايشان سازد و در بعضي احكام آزادشان بگذارد و چه بسا تكليفي برايشان مقرر بدارد كه با عمل به آن تكليف، خطاي قبلي خــود را جبـران نمـاينـد.
بايد دانست كه امر اين آيه بس عجيب است براي اينكه گفتيم جمله «فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ...» تسهيل و تشديدي كه دارد حكمي كلي را بيان مي‌كند و اختصاص به مورد ربا ندارد، شامل تمامي گناهان كبيره مي‌شود و در باره همه آنها مي‌فرمايد: كسي كه قبل از مسلمان شدن گناه كبيره‌اي كرده باشد در اسلام مؤاخذه نمي‌شود ليكن متأسفانه مفسرين آنرا مخصوص به ربا دانسته و آنگاه پيرامون آن بحث كرده‌اند كه رباهـاي قبـل از اسـلام چنيـن و چنـان است و امــرش واگـذار به خدا است و كسي كه در اسلام، ربا بخورد چنين و چنان مي‌شود با اينكـه عمـوميّت آيـه بسيار روشـن است.
وَ اَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا! (259)
بعـد از آنكـه بـه ايـن نكتـه تـوجـه كردي كاملاً برايت روشن مي‌شود كه جمله «فَلَهُ مـا سَلَفَ وَ اَمْرُهُ اِلَي اللّهِ» بيش از يك معناي مبهم افاده نمي‌كند چيزي كه هست اين معناي مبهم در مورد هر معصيتي كه در باره‌اش موعظه‌اي رسيده متعين مي‌شود و معلوم اســت كــه ايـن معنــاي مبهــم بر حسب اختلاف آن مواعــظ، مختلـف مي‌شود.
(260) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

پس معناي آيه شريفه اين است كه هر كس در اثر موعظه‌اي دست از كار زشت خود بردارد گناهان گذشته‌اش چه درباره حقوق خدا بوده يا در مورد حقوق مردم، نسبت به عين آن گناهان مؤاخذه نمي‌شود ولي چنان هم نيست كه از آثار وضعي ناگوار آن گناهان به كلي رها شود، بلكه امر چنين كسي با خدا است اگر او بخواهد ممكن است وظايفي براي جبران آنچه فوت شده مقرر فرمايد، مثلاً قضاي روزه‌ها و نمازهاي فوت شده را بر او واجب كند، و اگر گناهان گذشته راجع به حدود است، حد را براي او واجب سازد، و يا اگر مورد تعزير و شلاق و حبس است اجراي آن احكام را در باره‌اش واجب كند، و اگر حق الناس است و عين مال غصبي يا ربوي نزدش مانده باشد رد نمودن آن را
تكليف‌گناه‌رباخواري‌وهمه‌گناهان قبل‌ازتوبه (261)
به صاحبش واجب كند، و اگر بخواهد او را عفو مي‌كند و بعد از توبه چيزي را بر اوواجب نمي‌كند، هم‌چنان‌كه در مورد مشركين چنين كرده، يعني از حق اللّه و حق‌الناس‌هايي كه در زمان شرك مـرتكب شـده بودند عفـو فرموده است.
و نيز در مورد مسلماناني كه گناهانشان تنها جنبه حق اللّه دارد مثلاً شراب مي‌خورده و لهو مرتكب مي‌شده و بعد توبه كرده، خدا توبه‌اش را مي‌پذيرد بدون اينكه چيــزي بـر او واجـب سـازد، و مـواردي ديگـر نظيـر اين دو مورد، براي اينكه جمله «فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهي...» همان‌طور كه گفتيم مطلق است و منحصر به رباخوار نيست هم شامل او مي‌شود و هم شامل كفار و مؤمنين (چه مؤمنين صدر اسلام و چه ديگران از تابعين و مسلمانان اعصـار بعد.)
و اما جمله: «وَ مَنْ عادَ فَاُولئِكَ اَصْحابُ النّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ،» به آن جهت كه كلمه
(262) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«عَوْد» در آن آمده در مقابل كلمه «اِنْتِهاء» كه در جمله سابق آمده بود دلالت مي‌كند بر اينكــه مراد از كلمه عود معنايــي است كه با عدم انتهــا جمع مي‌شود، در نتيجه معناي وَ مَنْ عادَ... اين است كه هر كس كه از كار زشت خــود دست برندارد چنين و چنان مي‌شود و اين، ملازم است با اصرار بر گناه و نپذيرفتن حكم خدا كه آنهم كفر به خدا و يا ارتداد دروني است هر چند كه اين كفر و ارتداد را به زبان نياورند، زيرا وقتي كسي به گنــاه قبلي خود برگــردد و دست از آن برندارد حتي به اين مقدار كه از آن پشيمان باشد چنين كسي در حقيقت تسليم حكم خدا نگشته و تا ابد رستگار نخواهد شد، پس ترديدي كه در آيه شده و فرموده: كسي كه چنين كند چنان مي‌شود در حقيقــت مي‌خواهد بفرمايد كه: ترديد در تسليم حكم خدا شدن و سرپيچي از دستورات او و اصرار بر گناه غالبا ناشي از عدم تسليم است كه آن هم مستلـزم خلـود در آتـش اسـت.
تكليف‌گناه‌رباخواري‌وهمه‌گناهان قبل‌ازتوبه (263)

«يَمْحَـــقُ اللّـــهُ الــرِّبـا وَ يُــرْبِـي الصَّــدَقــاتِ...» يمحــق به معنــاي نقصــان پي در پي است بطوريكه آن چيزي كه محق مي‌شود تدريجا فاني شود، و در مقابل كلمه اربـاء به معنـاي نمـو و رو به زيــادت نهـــادن اسـت.
در آيه شريفه، ارباء صدقات و محق ربا را مقابل يكديگر قرار داده، در سابق هم گفتيــم كــه اربــاء صـدقـات و نمـو دادن آن مختص به آخرت نيست بلكه اين خصيصه هم در دنيا هست و هم در آخرت در نتيجه از مقابله نامبرده مي‌فهميم كه محق ربـا نيز هم در دنيا هست و هم در آخرت.
(264) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
پس هم‌چنان‌كه يكي از خصوصيات صدقات، اين است كه نمو مي‌كند و اين نمو، لازمه قهري صدقه است و از آن جدا شدني نيست چون باعث جلب محبت و حسن تفاهم و جذب قلوب است و امنيت را گسترش داده و دلها را از اينكه به سوي غصب و دزدي و افساد و اختلاس بگرايد، باز مي‌دارد و نيز باعث اتحاد و مساعدت ومعاونت گشته و اكثر راههاي فساد و فناي اموال را مي‌بندد و همه اينها بـاعث مـي‌شود كـه مال آدمي در دنيـا هم زيـاد شـود و چند برابر گـــردد.
همچنين يكي از خواص ربا كاهش مال و فناي تدريجي آن است چون ربا باعث قساوت قلب و خسارت مي‌شود و اين دو باعث بغض و عداوت و سوءظن مي‌گردد و امنيت و مصونيت را سلب نموده، نفوس را تحريك مي‌كند تا از هر راهي و وسيله‌اي كه ممكن باشد چه با زبان و چه با عمل، چه مستقيم و چه غير مستقيم از يكديگر انتقام
افزايش مال بوسيله صدقات و نقصان‌آن بوسيله‌ربا (265)
بگيرند، و همه اينها باعث تفرقه و اختلاف مي‌شود و اين هم راه‌هاي فساد و زوال و تباهي مال را مي‌گشايد و كمتر مالي از آفت و يا خطر زوال محفوظ مي‌ماند.
همه اينها براي اين است كه صدقه و ربا هر دو با زندگي طبقه محروم و محتاج تماس دارد زيرا احتياج به ضروريات زندگي، احساسات باطني آنان را تحريك كرده و در اثر وجود عقده‌ها و خواسته‌هاي ارضا نشده آماده دفاع از حقوق زندگي خود گشته و هر طور كه شده در صدد مبارزه بر مي‌آيند. اگر در اين هنگام به ايشان احسان شده و كمك‌هاي بلاعوض برسد احساساتشان تحريك مي‌شود تا با احسان و حسن نيت خود، آن احسان را تلافي كنند و اگر در چنين وضعي در حق آنان با قساوت و خشونت رفتار شود بطوريكه تتمه مالشان هم از بين برود و آبرو و جانشان در خطر افتد، با انتقام مقابله خواهند كرد و به هر وسيله‌اي كه دستشان برسد طرف مقابل را منكوب
(266) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مي‌سازنــد و كمتر رباخواري است كه از آثار شوم اين مبارزه محفوظ بماند بلكه آنهايــي كــه سرگذشــت رباخواران را ديده‌انـد همــه از نكبت و نابــودي امــوال آنـان و ويـراني خانه‌ها و بي ثمـر مانـدن تـلاشهـايشـان از قهـر فقـرا خبـر مـي‌دهنـد.
لازم است كه خواننده عزيز به دونكته توجه كند:
اول اينكه علل و اسبابي كه امور و حوادث اجتماعي مستند به آنها است تأثيرشان صددرصد نيست، بلكه تأثيرش در حدود هشتاد درصد است، در نتيجه ما نيز از آنچه مي‌كنيم نتايج هشتاد درصد را مي‌جوييم و وقتي اراده مي‌كنيم اسبابي را فراهم كنيم، اسبابي فراهم مي‌كنيم كه باز تأثيرش اغلبي و هشتاد درصد است نه دائمي و قطعي و صددرصد، چيزي كه هست در همه اين موارد احتمال خلاف را كه همان بيست درصد است به حساب نمي‌آوريم و اما علت‌هاي تامه و صددرصدي كه معلول‌هاي آنها از آنها
افزايش مال بوسيله صدقات و نقصان‌آن بوسيله‌ربا (267)
جدا نمي‌شوند تنها در عالم طبيعت يافت مي‌شوند و بايد از راه علوم حقيقيه كه پيرامون حقايــق خارجيه بحث مي‌كننــد آنهـا را كشف نمود.
و اگر در آيات احكام كه در آنها از مصالح و مفاسد اعمال و سعادت و شقاوتي كه در پي دارند بحث مي‌شود دقت كنيم اين معنا را به خوبي مي‌فهميم كه قرآن كريم آثار و علل اعمال انساني را مانند علل طبيعي و اسباب تكويني صددرصد دانسته، هم‌چنان‌كه عقــلا نيــز تـأثيـر غـالبـي و هشتـاد درصـد اعمال را دائـمي و صـددرصـد مي‌داننـد.
دوم اينكه جامعه مانند فرد است و امور اجتماعي نظير امور فردي در همه احوال وجودي مثل همند مثلاً همان‌طور كه يك فرد از انسان حيات و زندگي ومرگ و افعال و آثاري دارد همچنين جامعه نيز براي خود حيات و ممات و عمر و اجلي معين و افعال و آثاري دارد و قرآن كريم ناطق به اين حقيقت است، مثلاً مي‌فرمايد: «وَ ما اَهْلَكْنا مِنْ قَرْيَةٍ
(268) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
اِلاّ وَ لَهــا كِتــابٌ مَعْلُـومٌ مـا تسْبِـقُ مِـنْ اُمَّـةٍ اَجَلَها وَ ما يَسْتَأْخِروُنَ،» (4 و 5 / حجر)
و بنابراين اگر يكي از امور فردي انسان در اجتماع رواج پيدا كند بقاي آن امر و زوالش و تأثيرش نيز مبدل مي‌شود، مثلاً عفت كه يكي از امور آدمي و بي عفتي امر ديگري از آدمي است، مادام كه فردي است يك نوع تأثير در زندگي فرد دارد، مثلاً آنكه داراي بي عفتي است مورد نفرت عموم قرار مي‌گيرد و مردم حاضرنيستند با او ازدواج كنند و اعتمادشان نسبت به او سلب مي‌شود ديگر او را امين بر هيچ امانتي نمي‌سازند اين در صورتي است كه فرد بي عفت بوده و جامعه با او مخالف باشد.
و اما اگر همين بي عفتي اجتماعي شد يعني جامعه با بي عفتي موافق گرديد تمامي آن محذورها از بين مي‌رود و ديگر بقاي ندارد چون تمامي آن محذورها مربوط به افكار عمومي و ناسازگاري آن امر با افكار عمومي بود و خلاصه از آن‌جايي كه عموم
افزايش مال بوسيله صدقات و نقصان‌آن بوسيله‌ربا (269)
مردم بي عفتي را بد مي دانستند از فرد بي عفت دوري مـي‌كردند و اما اگر همين بي‌عفتي عمومــي شــد و در بيــن همــه متــداول گشـــت آن محـذورها هــم كــه شمــرديـم از بيــن مي‌رود چــون ديگــر افكـار عمـومي چنـان احكـامي نــدارد. البته اين تنها در مورد احكام اجتماعي است و اما احكام وضعي و طبيعي بي عفتي به جاي خود باقي است، نسل را قطع ميكند و امراض مقاربتي مي‌آورد و مفاسد اخلاقي و اجتماعي دارد، از جمله مفاسد اجتماعيش اين است كه انساب و دودمانهارا در هم و برهم مي‌سازد، انشعابهاي قومي باطل مي‌شود، ديگر فوائدي كه در اين انشعابها هست عايد جامعه نمي‌شود، پس آثار وضعي بي عفتي كه آثار سوء و مورد انزجار فطرت بشري است خواه ناخواه مترتب مي‌شود، و بايد دانست كه آثار امور مربوط به انسان از نظر كندي و سرعت در امور فردي و اجتماعي مختلف است (مثلاً اثر فردي مشروبات الكلي سريع
(270) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
و فوري است و آثار سوء اجتماعي آن به آن سرعت نيست.)
حال با توجه به اين مطالب، انسان درمي‌يابد كه محق ربا و اِرباء صدقات در صورتي كه در يك فرد باشد با ربا و صدقات اجتماعي اختلاف دارند رباي انفرادي غالبا صاحبش را هلاك مي‌كند و تنها بيست درصد ممكن است به خاطر عوامل خاصي از شر آن خلاصي يابد و ساحت زندگيش به فنا و مذلت تهديد نشود، ولي در رباي اجتماعي كه امروز در ميان ملل و دولتها رسميت يافته و بر اساس آن قوانين بانكي جعل شده بعضي از آثار سوء رباي فردي را ندارد، چون جامعه به خاطر شيوع و رواج آن و متعارف شدنش از آن راضي است و هيچ به فكر خطرها و زيانهاي آن نمي‌افتد، ولي در هر صورت آثار وضعي آن كه عبارت است از تجمع ثروت و تراكم آن از يك طرف و فقر و محروميت عمومي از طرفي ديگر، غير قابل اجتناب است، هم‌چنان‌كه مي‌بينيم اين
افزايش مال بوسيله صدقات و نقصان‌آن بوسيله‌ربا (271)
جدايي و بيگانگي در بين دو طبقه از مردم دنيا پيدا شده، يكي طبقه ثروتمند و يكي فقير و روز به روز اين اثر شوم كوبنده‌تر و ويرانگرتر خواهد شد هر چند كه ما شخصا اين ويرانگري را پيش آمدي خيلي دور بپنداريم و يا حتي آن را از جهت طول مدت ملحق به عدم بدانيم، اما از نظر اجتماعي و از ديدگاه يك جامعه شناس اين اثر شوم بسيار عاجل و زودرس است، چون عمر اجتماع با عمر فرد تفاوت دارد، و يك روز از نظر جامعه‌شناس برابر با يك عمر در نظر ساير افــراد است، روز اجتماع همان است كه قرآن كريم در باره‌اش فرموده: «وَ تِلْكَ الاَْيّامُ نُداوِلُها بَيْـنَ النّــاسِ.» (140 / آل عمران)
منظور از اين روزگار همان عصر و قرن است كه در هر قرني مردمي بر مردم ديگر غلبه مي‌كنند و طائفه‌اي كه روزگار به كامش بود به دست طائفه‌اي ديگر منكوب و حكومتي به دست حكومتي ديگر منقرض مي‌شود، امتي كه روي كار بود، بركنار شده و
(272) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
امتي ديگر روي كار مي‌آيد و معلوم است كه سعادت انسان نبايد تنها از نظر فرد مورد عنايت قرار گيرد بلكه همان‌طور كه ما به سعادت فرد فرد علاقمنــديم بايــد بــه فكـر سعادت نــوع و جـامعه خـود نيـز بـوده باشيم.
هم‌چنان‌كه مي‌بينيم قرآن كريم هيچ وقت از سرنوشت هيچ فردي سخن نمي‌گويد و درباره هيچ فردي پيشگويي نمي‌كند هر چند كه به كلي در باره فرد ساكت نيست اما خــود را كتابي معرفي ميكند كه خدا آن را براي سعادت نوع انسان نازل كرده، و سعـادت جنــس بشر را در نظــر گرفته چــه بشر امــروز و چه آينــده و چه گذشتــه.
پس اينكه فرموده: «يَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتَ» احوال ربا و صدقات و آثاري كه اين دو دارند، چه نوعي و چه فردي، را بيان مي‌كند و مي‌فرمايد: محق و نابودي و ويرانگري از لوازم جدايي‌ناپذير ربا است هم‌چنان‌كه بركت و نمو دادن مال
افزايش مال بوسيله صدقات و نقصان‌آن بوسيله‌ربا (273)
اثر لاينفك صدقه است پس ربا هر چند كه نامش ربا (زيادي) است ليكن از بين رفتني است، و لذا وصف ربا را از ربا مي‌گيرد وبه صدقه مي‌دهد و ربا را به وضعي كه ضد اسم او است توصيف مي‌كند و مي‌فرمايد: «يَـمْحَقُ اللّـهُ الرِّبـا وَ يُرْبِـي الصَّدَقــاتِ!»
«وَ اللّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ كَفّارٍ اَثيمٍ!» در اين جمله نابودي ربا را به وجهي كلي تعليل مي‌كند و معنايش اين است كه اگر گفتيم خدا ربا را محق و نابود مي‌كند، براي اين است كه رباخوار كفر شديدي دارد، چون بسياري از نعمت‌هاي خدا را كفران ميكند و آن نعمت‌ها را مي‌پوشاند و در راههاي فطري حيات بشري كه همان معاملات معمولي است صرف نمي‌نمايد و علاوه بر اين به بسياري از احكام خدا كه درباره عبادات و معاملات تشريع كرده كفر مي‌ورزد زيرا با مال ربوي غذا مي‌خورد و لباس مي‌خرد و نوشيدني مي‌نوشد و خانه مي‌خرد با اينكه همه اينها حرام است و نماز و بسياري ديگراز معاملات غير
(274) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
ربوي او نيز باطل مي‌شود و ضامن طرف معامله خود مي‌گردد و در بسياري از موارد كه به جاي بهره پولش، ملك مردم يا اثاث منزل مردم را مي‌گيرد غاصب آن اموال مي‌شود، و به خاطر طمع و حرصي كه نسبت به اموال مردم مي‌ورزد و خشونت و قساوتي كه در گرفتن طلب خود اعمال ميكند و به اين وسيله به خيال خود حق خود را مي‌گيرد بسياري از اصول و فروع اخلاق و فضائل را در مردم مي‌كشد، و از همه بالاتر او فردي اثيم است يعني آثار سوء گناه، دلش را سياه كرده، ديگــر خــداي سبحــان دوستش نمــي‌دارد چـون خـداي تعـالـي هيـچ كفـــران‌گـر اثيـم را دوسـت نمـي‌دارد.
«اِنَ‌الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ...» اين جمله تعليلي‌است كه ثواب صدقه‌دهندگان و كساني را كه به خاطر نهـي خــدا دست از رباخواري بر مي‌دارند بـه وجهـي عـام بيـان مي‌كنـد بـه وجهـي كـه هـم شـامـل اين دو مـورد مي‌شــود و هــم غيــر ايـن دو.
افزايش مال بوسيله صدقات و نقصان‌آن بوسيله‌ربا (275)

«يــا اَيُّهَا الَّذيـنَ امَنُــوا اتَّقُــوا اللّــهَ وَ ذَرُوا ما بَقِــيَ مِنَ الرِّبــا اِنْ كُنْتُــمْ مُؤْمِنينَ»!
اين آيه مؤمنين را مخاطب قرار داده و به آنان دستور مي‌دهد از خدا بپرهيزند و اين مطلب را به عنوان زمينه چيني مي‌آورد تا دنبالش بفرمايد: «وَ ذَرُوا ما بَقِــيَ مِنَ الرِّبا...» يعني آنچـه از ربا نزد بدهكاران مانده، صرف‌نظر كنيد.
از اين بيان چنين بدست مي‌آيد كه بعضي مؤمنين در عهد نزول اين آيات هنوز ربا مي‌گرفتند و بقايايي از ربا از بدهكاران خود طلب داشته‌اند لذا مي‌فرمايد: از آنچه مانده صرف‌نظر كنيد و سپس آنان را تهديد نموده مي‌فرمايد: «فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَـرْبٍ
(276) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ،» و اين خود مؤيد روايت آينده است كه شأن نــزول آيه را بيان مي‌كند و اينكــه جملـه را بـا قيــد (اگــر مـؤمنيــد) مقيــد كـرد بـه منظــور اشـاره بـه ايـن اســت كـه تـــرك ربـــاخـواري از لـــوازم ايمـــان اسـت.

«فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ‌اللّهِ وَ رَسُولِهِ!»
«اگــر دست از ربــاخواري برنمي‌داريــد پس يقيــن بدانيد كه اعلان جنگ داده‌ايــد بــه خــدا و رســـول او!» (279 / بقره)
و اگر كلمه حرب را نكره آورد براي اين است كه عظمت آن جنگ را و يا نوع آن را
رباخواري را بس كنيد (277)
برساند يا بفهماند كه اين جنگ با خدا و رسول، جنگي عظيم است و يا بفهماند رباخواري نوعي جنگيدن با خدا است، و اگر اين جنگ را هم جنگ با خدا و هم جنگ بـا رسـول ناميده، بـراي اين است كـه ربـاخواري مخـالفت بـا خدا است كه حرمت آن‌را تشريع فرموده، و مخالفت با رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله است كه حكم خدا را تبليغ نموده، و اگر مربوط به خداي تعالي به تنهايي بود بايد امري تكويني مي‌بود، و مستند به رسول به تنهايــي هم نمي‌توانــد باشد براي اينكــه رسول صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در هيــچ امــري مستقـل نيست.
اين بود معناي جنگيدن رباخوار با خدا و رسول، اما جنگيدن خدا و رسول با رباخوار، معنايش اين است كه رسول به امر خدا، رباخوار يا هر كس از مسلمانان كه حكمي از احكام را نمي‌پذيرد او را مجبور به تسليم كند اگر تسليم شد كه هيچ وگرنه مسلمانان را مأمور كند تا با او جنگ كنند تا تسليم حكم خدا شود، هم‌چنان‌كه در آيه:
(278) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«فَقاتِلُواالَّتي تَبْغي حَتّي تَفي‌ءَ اِلي اَمْرِ اللّهِ،» (9 /حجرات) مي‌فرمايد: بايد با كسي‌كه سركشي مي‌كند بجنگيد تا تسليم فرمان خدا شود. علاوه بر اينكه خداي تعالي رفتار ديگري در دفاع از احكامش دارد و آن جنگيدن با مخالفين از طريق فطرت خود آنان است،يعني‌فطرت‌خودآنان‌وفطرت‌عموم‌را عليه‌ايشان‌مي‌شوراندتاخواب‌راحت‌رااز آنان سلب و دودمانشان را ويـران و آثـارشان را از روي زميـن محو كند، هم‌چنان‌كه فرمود: «وَ اِذا اَرَدْنا اَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً اَمَرْنا مُتْرَفيها فَفَسَقُوا فيها فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْميرا»
«و چون‌بخواهيم‌اهل‌قريه‌اي‌را هلاك‌كنيم، نخست‌ياغيان شهوت‌پرست‌را وامي‌داريم تا در آن قريه به فسق و فجور بپردازند، و در نتيجه عذابشان قطعي گردد، آن وقت به نوعـي كه خود مي‌دانيــم زيرورويـش مي‌كنيم.» (16 / اسراء)
رباخواري را بس كنيد (279)

«وَ اِنْ تُبْتُـمْ فَلَكُمْ رُؤوُسُ اَمْوالِكُمْ لاتَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُـونَ»
خطاب در آيه به بعضي از مؤمنين است كه بعد از اسلام آوردن هنوز دست از رباخواري برنداشته بودند، و معناي جمله: «فَلَكُمْ رُؤوُسُ اَمْوالِكُمْ» اين است كه اصل مالتــان را از بدهكــار بگيريــد و بهره و ربا را رهــا كنيد، «لاتَظْلِمُونَ» نه با گرفتــن ربا ظلمي كرده باشيد، «وَ لاتُظْلَمُونَ» و نه با نگرفتن اصل پولتان به شما ظلم شده باشد.
و ايــن آيــه دلالــت دارد بــر اينكــه اولاً رباخـوار ملكيتــش نسبــت به اصــل مــال امضــا شــده، و ثانيــا گرفتــن ربــا ظلــم اســت، و ثالثــا انواع معامــلات امضا شده، چون نفرمود «وَ لَكُم رَأسُ اَمْوالِكُم» و معلوم است كه مال وقتي رأس خوانده
(280) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مي‌شود كه در وجوه معامــلات و انواع كسـب صرف شده باشد.

«وَ اِنْ كانَ ذوُ عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ اِلي مَيْسَرَةٍ» مي‌فرمايد: اگر در ميان بدهكاران فقيري يافت شود طلبكار بايد او را تا ميسره مهلت دهد، و ميسره به معناي تمكن و دارا شدن است در مقابل عسرت كه به معناي فقر و تنگدستي است، و معنايش اين است كه آنقدر بايد مهلت دهد تا بدهكار بـه پرداخت بدهي خود متمكن شود. اين آيه هر چند مطلق است و مقيد به مورد ربا نيست وليكن قهرا منطبق با مورد ربا است: چون رسم اين بود كه وقتي مدت قرض يا هر بدهي ديگر به پايان مي‌رسيد ربا خوار گريبان بدهكار را
تمديد زمان بازپرداخت قرض فقرا تا زمان تمكن (281)
مي‌گرفت و او در خواست مي‌كرد كه مدت بدهي مرا تمديد كن و من در مقابل اين تمديد، فلان مقدار و يا به فلان نسبت به قيمت جنس اضافه مي‌كنم، و آيه شريفه از اين‌عمل نهي نموده و دستور مي‌دهد به بدهكار مهلت دهند.
«وَ اَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ،» يعني، و اگر به كلي بدهي مديون را به او ببخشيد و براو تصدق كنيدبراي شما طلبكاران‌بهتراست، چون اگر چنين‌كنيديك زيادي ممحـوق (يعني نـابـود شدني) را مبدل كرده‌ايد به زيادي رابيه (يعني باقي و جاويدان).
«وَ اتَّقُوا يَوْما تُرْجَعُونَ فيهِ اِلَي‌اللّهِ...» اين جمله دنباله‌اي است براي آيات ربا كه حكم ربا و جزاي آن رابيان مي‌كرد و اين جمله با تذكري عمومي روز قيامت را با پاره‌اي از خصوصياتــش كه مناسب با مقــام آيه است يادآور مي‌شــود تا دلها با ياد آن آمــاده پرهيــز از خدا و ورع و اجتنــاب از محرّمــات او گــردد، آن محرّماتــي كه
(282) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مربــوط بــه حقــوق‌النّــاس مي‌بــاشــد كــه زنــدگــي بشــر بــر آن متكــي اســت.
آيــه مي‌فرمايد: در پيش رويتـان روزي است كه در آن به ســوي خدا باز مي‌گرديد و هر نفسي آنچه را كه كرده دريـافت مي‌كند، بدون اينكـه ظلمي به او بشود!

و در «كافي» و كتاب «مَنْ لايَحْضُرُهُ‌الْفَقيه» از امام صادق عليه‌السلام روايت آورده كه فرمود: هر مقدار ربا كه مردم از روي ناداني خورده باشند و بعد توبه كرده باشند خدا توبه آن‌ها را در صورتي كه توبه صحيح و جدي باشد مي‌پذيرد، و نيز فرمود: اگر مردي از پدرش مالي را به ارث ببرد و بداند كه در آن مال ربا هست و ليكن مال ربوي در
روايات وارده در زمينه رباخواري (283)
معاملات با مال غير ربوي مخلوط شده باشد اين مال بر او حلال است و مي‌تواند آن را بخورد و اگر عين‌مال ربوي را بشناسد در آن صورت عين مال ربوي را به صاحبش بر مي‌گرداند و اصل مال را برمي‌دارد.
و در فقيــه و عيــون از حضــرت رضــا عليه‌السلام روايــت كرده كه فرمــود: رباخواري براي كسي كه از حرمتش در اســلام با خبر شــده گناه كبيــره است، آنگاه فرمــود: و با علــم بــه حرمـت آن، استخفــاف و بي اعتنـايي به حكم خدا و دخول در كفر است. (1)
1- الميـــزان ج: 2 ص: 625.
(284) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«فَكُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلالاً طَيِّبا وَاشْكُرُوانِعْمَتَ‌اللّهِ اِنْ كُنْتمْ اِيّاهُ تَعْبُدُونَ،»
«از آنچه خدا روزيتان كرده حلال و پاكيزه بخوريد پس اگر خدا را مي‌پرستيد نعمت‌هايش را سپاس گزاريد.»(114/نحل)
آيـــه شــريفـــه در مقـــام ايـــن اســـت كـــه هـــر رزق طيّـبـي را حــلال كنـد.
مراد از حلّيّت و طيّب بودن اين است كه رزق طوري باشد كه طبع بشر از آن محروم
خوردني‌هاي حلال و حرام (285)
نباشد، يعني طبع آدمي آن را پاكيزه بداند و از آن خوشش آيد، و ملاك حلّيّت شرعي هم همين است، چون حلّيّت شرعي، تابع حلّيّت فطري است، آري دين خدا همه‌اش مطابق فطـرت است و خـداي سبحـان انسـان را مجهـز بـه جهـاز تغذيـه خلـق كرده، و مـوجـوداتي از زميـن ماننـد حيـوانات و نبـاتـات را مـلايـم بـا قوام بشر قرار داده، و طبــع بشر بـدون هيچ نفـرتي مـايــل آنهـا هسـت، و چنين چيزي بـراي او حـلال است.
خطاب در آيه به مؤمنين است، و نيز خطابهاي تشريعي كه در آيات قبل و بعد است همـه متوجه ايشان است. (1)
1- الميـــــزان ج: 12 ص: 524.
(286) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«وَ مِنَ الاَْنْعــامِ حَمُولَــةً وَ فَرْشا كُلُــوا مِمّا رَزَقَكُــمُ اللّهُ وَ لا تَتَّبِعُــوا خُطُــواتِ الشَّيْطــانِ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبـينٌ،»
«و ازحيوانات، باربردار و نوزاد(پديدآورد)ازآنچه خدا روزيتان‌كرده‌بخوريد و دنبال شيطــان مرويــد كــه وي براي شمــا دشمني آشكار است.» (142/انعام)
«حَمُولَه» به‌معناي چارپايان بزرگسال‌است، و از اين جهت آنها را حموله مي‌خوانند كه طاقت برداشتن حمل (بار) را دارند، و «فَرْش» به معناي خردسالان آنها است، امر در جمله«كُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ‌اللّهُ،» تنهابراي اباحه خوردن و امضاي‌حكم عقل به اباحه‌آن است.
مجوز خوردن گوشت چارپايان بزرگسال و خردسال (287)
و معنــاي اينكه فرمــود: «وَ لاتَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ،» اين است كــه: شمــا در اين امــري كه خداوند اباحه آن را تشريــع كرده راه پيــروي شيطــان را پيش مگيريــد، و پا در جــاي پاي او نگذاريــد و حلال خــدا را حــرام مكنيد. پيــروي خطــوات شيطــان معنايــش هميــن تحريــم حلال است بدون علم. (1)
1- الميزان ج: 7 ص: 500.
(288) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«قُلْ لاآ اَجِدُ في مآ اوُحِيَ اِلَيَّ مُحَرَّما عَلي طاعِمٍ يَطْعَمُهُ اِلاّ اَنْ يَكُونَ مَيْتَةً اَوْ دَما مَسْفُوحا اَوْ لَحْمَ خِنْزيرٍ فَاِنَّهُ رِجْسٌ اَوْ فِسْقا اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَاِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحيمٌ،»
«بگو در احكامي كه به من وحي شده چيزي را كه غذا خوار تواند خورد حرام نمـي‌يـابم مگـر آنكـه مـرداري بـاشـد يا خـون ريختـه شـده يـا گـوشـت خـوك كـه آن پليـد است يا ذبيحه غير شرعي كه نام غيـر خدا بر آن ياد شده، و هركه نـاچـار بــاشـد نـه متجـاوز و يـا افـراطكـار (و بخـورد) پروردگار تو آمـرزگـار و رحيــــم اســت» (145 / انعـــام) (1)
موارد استثنا در غذاها، و تحريم آن‌ها (289)

«اِنَّمــا حَــرَّمَ عَلَيْكُــمُ الْمَيْتَــةَ وَ الــدَّمَ وَ لَحْــمَ الْخِنْــزيــرِ وَ مــا اُهِــلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَــنِ اضْطُـرَّ غَيْـرَ بــاغٍ وَ لا عــادٍ فَــاِنَّ رَبَّـكَ غَفُــورٌ رَحيـمٌ»
«حق اين است‌كه مردار و خون و گوشت خوك و آنچه نام غير خدا بر آن برده شده براي شما حرام است و هركه ناچار شود، بدون زياده روي و تجاوز، خدا آمرزگار و رحيــم است» .(173 / بقره)
مفــاد اين آيه با چند عبــارت مختلف در چهار جاي قرآن يعني دو سوره انعام و
1- الميزان ج: 7 ص: 500.
(290) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نحل كــه هر دو مكي است و يكي در اوايل بعثت نازل شده و ديگري در اواخر توقف رسول خــدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در مكه و در دو ســوره بقره و مائده كه در اوايــل هجرت به مدينه و اواخر آن نــازل شده ايــراد شده، و اين آيه بطوري كه بعضي از مفسريــن گفته‌اند: دلالت دارد بر انحصار محرّمــات در هميــن چهار تا، يعنــي مردار و خون و گوشت خــوك، و آنچه براي غيــر خدا ذبح شود.
وليكن با مراجعه به سنت، به دست مي‌آيد كه محرمات ديگري غير اين چهار حرام كــه اصل در محرماتند نيز هست، كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله به امر پروردگارش كه فرمود: «ما اتيكُــمُ الرَّسُــولُ فَخُذوُهُ وَ ما نَهيكُمْ عَنْــهُ فَانْتَهُــوا،» (7 / حشـر) بيـان نمـوده اسـت.
(گفتار در معناي اين آيه در الميزان در سوره بقره آيه 173 و در سوره مائده آيه 3 و در سوره انعام آيه 145 آمده است.) (1)
تحريم خوردني‌هاي چهارگانه (291)

«اِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الــدَّمَ وَ لَـحْـــمَ الْـخِنْـزيـرِوَ مــا اُهِــلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِــهِ فَمَــــنِ اضْطُــــرَّ غَيْــــرَ بــاغٍ وَ لا عــادٍ فَــاِنَّ رَبَّــكَ غَفُــورٌ رَحيــمٌ»
«خداوند تنها از ميان‌خوردني‌ها مردار وخون و گوشت خوك و گوشت حيواني كه براي غير خدا ذبح شده حرام كرده است و در اينها هم اگر كسي ناچار بخوردن شود در صورتي كه خودش خود را ناچار نكرده باشد و نيز در صورتي كه در
1- الميــزان ج: 12 ص: 524.
(292) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
خوردن از حد اضطرار تجاوز نكند گناهي بر او نيست كه خدا غفور و رحيم است» (173 / بقره).
«فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ...» كسي كه ناچار شد از آن بخورد، به‌شرطي كه نه ظالم باشد، و نه از حد تجاوز كند.
دو كلمه «غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ» دو حال هستند كه عامل آنها اضطرار است و معنايش اين است كه هر كس مضطر و ناچار شد در حاليكه نه ياغي است و نه متجاوز، از آنچه مــا حـرام كـرديـم بخـورد، در اين صـورت گنـاهـي در خوردن آن نكرده است، و اما اگر اضطرارش در حال بغي و تجاوز باشد، مثل اين كـه همين بغي و تجاوز باعث اضطـــرار وي شـده بـاشنـد، در ايـن صـورت جايـز نيسـت از آن محـرمـات بخــورد.
اضطرار و مجوز استفاده محدود از غذاهاي حرام (293)
«اِنَّ اللّهَ غَفُور رَحيمْ» اين جمله دليلي است بر اينكه اين تجويز خدا و رخصتي كــه داده از بــاب ايـن بـوده كه خواسته است به مؤمنين تخفيفي دهد، و گرنه مناط نهي و حــرمـــت در صــــورت اضـطـــرار نيــز هسـت. (1)

«فَمَــنِ اضْطُــرَّ في مَخْمَصَــةٍ غَيْــرَ مُتَجانِـفٍ لاِِثْـمِ فَــاِنَّ اللّهَ غَفُورٌرَحيمٌ،»
«اما اگر كسي در محلي كه قحطي طعام است به مقداري كه از گرسنگي نميرد نه
1- الميــزان ج: 1 ص: 643.
(294) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
زيادتر كه به‌طرف گناه متمايل‌شود، مي‌تواند بخورد، كه خدا آمرزگار رحيم‌است.» (3 / مائده)
از سيــاق اين آيه سه نكتــه استفــاده مي‌شود:
اول اينكه جواز خوردن گوشت و چيزهاي ديگري كه در آيه حرام شده حكمي اولي نيســت، حكـم اولـي همـان حـرمت است، بلكه حكم ثانوي و مخصوص زماني است كه شخــص مسلمـان اگـر از آن محـرمـات سدّ جوع نكنـد از گـرسنگـي مي‌ميـرد.
دوم‌اينكه حكم جوازمحدود به‌اندازه‌اي‌است‌كه‌ازمردن‌جلوگيري كند، و ناراحتي گرسنگان‌را برطرف‌سازد، پس چنين كسي‌نمي‌تواند شكم‌خودراازگوشت مردار پر كند.
سوم اينكه صفت مغفرت و مثل آن صفت رحمت همان‌طور كه با گناهان
برداشته شدن حكم حرمت، به‌عنوان حكم‌ثانوي (295)
مستوجب عقاب ارتباط دارد، و مايه محو عقاب آنها مي‌شود همچنين با منشأ آن نافرماني‌ها كه همان حكم خدا است نيز متعلق مي‌شود، و خلاصه كلام اينكه مغفرت و رحمت يك وقت متوجه معصيت يعني مخالفت با حكم خدا مي‌شود، و آن را مي‌آمرزد و يك‌وقت متوجه‌خود حكم مي‌شود و آن‌را برمي‌دارد مثل همين‌مورد كه خداي‌تعالي حكم حرمت‌را برداشته، تا اگر كسي از روي ناچاري گوشت مردار را خورد گناه نكرده باشد، و در نتيجــه مستوجــب عقاب نيــز نشده باشد.(1)

1- الميزان ج: 5 ص: 256.
(296) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«اَلْيَــوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعــامُ الَّذيــنَ اُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَالْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذينَ اُوتُو الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ اِذا اتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ وَ لا مُتَّخِذي اَخْدانٍ وَ مَــنْ يَكْفُــرْ بِالاْيمــانِ فَقَــدْ حَبِطَ عَمَلُــهُ وَ هُوَ فِـي الاْخِـرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ،»
«امروز همه پاكيزه‌ها برايتان حلال شد، ونيز طعام كسانيكه اهل كتابند براي شما حلال، و طعام شمابراي آنان حلال است، ونيز زنان پاكدامن مؤمن وزنان پاكدامن اهل كتاب، كه قبل از شما مسلمانان داراي كتاب آسماني بودند، براي شما حلال است، البته به‌شرط اينكه اجرتشان را - كه به جاي مهريه در زن دائمي است - بدهيد، آنهم به پارسايي، نه زناكــاري و رفيق‌گيــري، و هر كس منكــر ايمان باشد اعمالــش باطــل مي‌شــود، و در آخـرت از زيانكـاران اسـت.» (5 / مائده)
حلال شدن غذاي اهل كتاب و شرايط و دلايل آن (297)
مسلمانان از ناحيه خداي تعالي از معاشرت و آميزش و تماس گرفتن و دوستي كردن با اهل كتاب شديدا نهي شده بودند. ظاهرا نفوس مردم با ايمان از تشويش و اضطراب شكي كه نسبت به حلال بودن طعام اهل كتاب داشتند آرام نمي‌گرفت، لذا براي رفع اين اضطرابشان داستان حلّيّت طيّبات را هم ضميمه حلّيّت طعام اهل كتاب كرد، و مؤمنين فهميدند كه طعام اهل كتاب خود يكي از مصاديق طيّبات حلال و از سنخ آنها است، و در نتيجه اضطرابشان زايل و دلشان آرامش يافت.
در آيــه مورد بحث نمي‌خواهد دو حكم مستقل از يكديگر را بيان كند، يكي حلال بودن طعام مسلمانــان براي اهل كتاب، و ديگري حلال بودن طعام اهل كتاب براي مسلمانــان، بلكه مي‌خواهــد يك حكم را بيان كند، و آن حلال بودن طعــام و رفع
(298) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
حـرمت از آن است، و بفهماند هيچ منعي در دو طرف نيست.
حلّيّت در آيه شريفه شامل غذايي كه از گوشت حيوان غير قابل تذكيه چون خوك تهيه شده نمي‌گردد و نيز شامل غذايي كه از ذبيحه اهل كتاب تهيه گرديده و يا به‌نام خدا ذبح نشده نمي‌شود، براي اينكه خداي تعالي در آيات تحريم گوشت خوك و گوشت ميته را حرام دانسته، و ذبيحه اهل كتاب و حيواني كه بنام خدا ذبح نشده از نظر اسلام ميته است، و آيات تحريم چهار آيه است كه در سوره بقره ومائده و انعام و نحل آمده، و گوشت‌هاي حرام را رجس و فسق و اثم خوانده، كه بيانش گذشت و حاشا بر خداي سبحان چيزي را كه خودش رجس و فسق و اثم خوانده، حلال كند و بر حلال كردنش منّـت بگـذارد و بفـرمـايد: «اَلْيَــوْمَ اُحِــلَّ لَكُــمُ الطَّيِّبــاتُ.»
«وَ مَنْ‌يَكْفُرْ بِالاْيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الاْخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ،» كلمه كفر در
حلال شدن غذاي اهل كتاب و شرايط و دلايل آن (299)
اصل به معناي پوشاندن است، و بنا براين در تحقق معناي كفر اين معنا شرط است، كه معناي ثابتي كه پرده روي آن بيفتد وجود داشته باشد، همان‌طور كه كلمه حجاب در جايي مفهوم پيدا مي‌كند كه چيز ثابت و پيدايي باشد، تا با افتادن حجاب بر روي آن ناپيدا شود، پس معناي كفر هم وقتي تحقق مي‌يابد كه چيز ثابت و هويدايي باشد، كه كافر آنرا بپوشاند، و اين معنا در كفران به نعمت‌هاي خدا و كفر به آيات او و كفر به خدا و رسولش و كفر به روز جـزا وجـود دارد.
پس اينكه در آيه مورد بحث كلمه كفر را در مورد ايمان استعمال كرده، و فرموده هركس به ايمان كفر بورزد، به مقتضاي مطلبي كه درباره كفر گفتيم بايد ايمان ثابتي وجود داشته باشد، تا كفر آنرا بپوشاند و بطور مسلم منظور از ايمان معناي مصدري آن - باور كردن - نيست، بلكه منظور معناي اسم مصدري است، كه همان اثر حاصل و
(300) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
صفت ثابت در قلب مؤمن است، يعني اعتقادات حقه‌اي كه منشأاعمال صالح مي‌شود، پس برگشت معناي كفر به ايمان به اين است كه آدمي به آنچه كه مي‌داند حق است عمل نكند، مثلاً مشركين را دوست بدارد، و با آنان اختلاط، و در اعمال آنان شركت كند، با اين كه علم به حقانيت اسلام دارد، و نيز مثل اينكه نماز و روزه وزكات و حج و ساير اركـان اســلام را تـرك كنـد، با اين كـه يقيـن به ثبوت آنها و ركن دين بودن آنها دارد.
پس منظور از كفر به ايمان اين معنا است، وليكن در اين ميان نكته‌اي است و آن اين است كه كفر بدان جهت كه به معناي ستر است، و پوشاندن امور ثابته وقتي به حسب تبادر ذهني صادق است كه در آن پوشاندن مداومتي باشد، لذا كفر به ايمان نيز در مورد كسي صادق است كه همواره عمل به مقتضاي ايمان خود را ترك كند، و هميشه و بطور دايم برخلاف علم خود عمل نمايد و اما كسي كه در زندگيش يك‌بــار و دو بــار
حلال شدن غذاي اهل كتاب و شرايط و دلايل آن (301)
حـق را مـي‌پوشانـد، و بـر خلاف علـم و ايمانش عمـل مي‌كند، به چنين كسـي نمي‌گويند بــه ايمانش كفر ورزيــده، بلكه مي‌گوينــد او مرتكــب فسقي شده است.
اين را بدان جهت گفتيم تا روشن شود كه مراد از جمله: «وَ مَنْ‌يَكْفُرْ بِالاْيمانِ» كساني هستند كه بر پوشاندن حق و علم و ايمان خويش مداومت دارند، هر چند كه در جمله مورد بحث مطلب با مثل «يَكْفُرْ» تعبير شده، كه ثبوت و دوام را مي‌فهماند، بنابراين كسي كه پيروي نمي‌كند آنچه را كه حق بودنش به نظر وي محقق شده، و عمل نمي‌كند به آنچه برايش ثابت شده، كه از اركان دين است، او كافر به ايمان است، و هر عمل صالحي كــه بكند حبـط و بـي پـاداش خـواهـد بـود، همچنـان كـه در آيـه مـورد بحـث فـرمـود: «فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ... .»
جمله مورد بحث يعني «وَ مَنْ‌يَكْفُرْ بِالاْيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ...» متصل به ما قبل
(302) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
خودش است، و مي‌خواهد مؤمنين را از خطري كه ممكن است در اثر سهل انگاري در امر خدا و معاشرت آزادانه با كفار متوجه آنان شود برحذر بدارد، و بفهماند كه اگر در جملات قبل، طعام اهل كتاب را و ازدواج با زنان عفيف آنان را بر شما مؤمنين حلال كرديم براي اين بود كه در معاشرت شما با اهل كتاب تخفيف و تسهيلي فراهم آوريم، تا اين وسيله‌اي بشود كه شما با اخلاق اسلامي خود با يهود ونصارا معاشرت كنيد، و آنـان را شيفتـه اسـلام بسـازيـد، و داعـي آنان بـاشـد بسـوي علم نافع و عمل صالح.
پس غرض از تشريع حكم مورد بحث اين بوده، نه اينكه مسلمين اين حكم را بهانه و وسيله قرار دهند براي اينكه خود را در پرتگاه هوا وهوسها ساقط نموده، در دوستي و عشق ورزيدن با زنان يهودي و نصراني بي بند و بار شوند، و عاشق جمال آنان شده، در نتيجه خواه ناخواه خلق و خوي آنان را نيز متابعت نمايند و چيزي نگذرد كه خلق و
حلال شدن غذاي اهل كتاب و شرايط و دلايل آن (303)
خوي يهوديت ونصرانيت حاكم بر مسلمين گشته و بر خلق و خوي اسلامي مسلط گردد، و آنرا تحت الشعاع خود كند، و فساد آنان بر صلاح اسلام چيره گردد، كه اين خود بلاي بزرگي است، كه مسلمانان را به قهقرا بر مي‌گرداند، در نتيجه حكمي را كه خدا در تشريعش بر مسلمانــان منت نهــاده بود را فتنه و محنت و مهلكه مسلمين كرده، تخفيــف الهي را بـه صــورت عــذاب در آورد.
به همين جهت خداي‌تعالي بعد از بيان حلّيّت طعام اهل كتاب و زنان پاكدامن ايشان، مسلمانان را از بي بند و باري در تنعم به اين نعمت، حلال بودن طعام و زنان اهل كتاب بر حذر داشته، تا بي بند و باريشان كارشان را به كفر ايمان و تــرك اركان دين و اعــراض از حق نكشانــد، زيرا اگر چنين كنند باعث مي‌شوند كه اعمالشان حبط شـود، و در آخـــرت نتيجــه‌اي از تلاش زندگي خـود نبينند. (1)
(304) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«اُحِلَّتْ لَكُمْ بَهيمَةُ‌الاَْنْعامِ اِلاّ ما يُتْلي عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي‌الصَّيْدِ وَ اَنْتُمْ حُرُمٌ اِنَ‌اللّهَ يَحْكُمُ ما يُريدُ»
«گوشت چارپايان به استثناي آنهايي كه برايتان بيان مي‌شود براي شما حلال شده است، نه بــراي كسي كـه شكـار را در حـالي كـه محــرم هستيد حـلال مـي‌دانـد، و بـدانيـد كــه خــدا هــر حكمــي را كه بخواهـد صــادر مـي‌كنـد». (3 / مائـده)
1- الميـــــــــــــــزان ج : 5 ص : 324 .
گوشت‌هاي حلال و حرام و شرايط حرام شدن آن (305)
كلمه اِحلال به معناي مباح كردن چيزي است، و كلمه بَهيمَة اسم است براي هر حيوان صحرايي و دريايي كه با چهارپا راه برود. منظور از بَهيمَة الاَْنْعامْ همان هشت جفت حيواني است كه گوشتش حلال است، و جمله: «اِلاّ ما يُتْلي عَلَيْكُمْ» اشاره است به احكامي كه بعدا در آيه: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزيرِ وَ مآ اُهِلَّ غَيْرِاللّهِ بِه...» مي‌آيد، كه در آيه بعضي از حالات آن هشت جفت حرام شده، و آن حالتي است كه حيوان حلال گوشت ذبح و تذكيه نشود، بلكه مردار گردد، و يا اگر ذبحش كردند بنام خدا نكردند.
و جمله « غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَ اَنْتُمْ حُرُمٌ» مي‌فرمايد: گوشت بهيمه انعام بر شما حلال است، مگر آنهايي كه بعدا نام مي‌بريم، و مگر در حالي كه خود شما وضعي خاص داشته باشيد، يعني مُحْرِم باشيد، و در حال احرام يكي از آن هشت صنف حيــوان از
(306) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
قبيل آهو و گاو وحشي و گورخر را شكار كرده باشيد، كه در اين صورت نيــز خوردن گوشــت آن بر شما حلال نيست .
حرمت خون و سه نوع گوشت، و انواع مردارها و كشتارهاي حرام
«حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزيرِ وَ مآ اُهِلَ‌لِغَيْرِاللّهِ بِه وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطيحَةُ وَ مآ اَكَلَ السَّبُعُ اِلاّ ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَي النُّصُبِ وَ اَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالاَْزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الاِْسْلامَ دينا فَمَنِ اضْطُرَّ فيمَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لاِِثْمٍ
حرمت‌خون‌وسه‌نوع‌گوشت،انواع‌مرداروكشتار حرام (307)
فَاِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ.»
«اما آن گوشتها و چيزهايي كه خوردنش بر شما حرام شده: گوشت مردار و خون و گوشت خوك و گوشت حيواني است كه هنگام ذبح نام غير خدا بر آن برده شده، و حيواني كه خفه شده، و يا به وسيله كتك مرده، يا سقوط كرده، و يا به وسيله ضربت شاخ حيواني ديگر مرده، و يا درنده از آن خورده، مگر آنكه آن را زنده دريابيد، و ذبح كنيد، و آنچه به رسم جاهليت براي بتها ذبح شده، و نيز اينكه اموال يكديگر را به وسيله اوتار (با چوبه تير) قسمت كنيد، امروز است كه ديگر كفار از ضديت با دين شما مأيوس شدند، ديگر از آنها نترسيد، و تنها از من بترسيد امروز است كه دين شما را تكميل كردم، و نعمت خود بر شما تمام نمودم، و امروز است كه دين اسلام را براي شما پسنديدم - و آنچه گفتيم حرام است در حال اختيار
(308) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
حرام است - اما اگر كسي در محلي كه قحطي طعام است به مقداري كه از گرسنگي نميرد نه زيادتر كه به طرف گناه متمايل شود مي‌تواند بخورد، كه خدا آمرزگار رحيم است.» (3 / مائده)
اين آيه شريفه مشتمل است بر حرمت خون و سه نوع گوشت كه در سوره‌هايي قبل از سوره مائده نازل شده بود نيز ذكر شده بود، مانند دو سوره انعام و نحل كه در مكه نــازل شده بودنــد، و سوره بقــره كه اولين سوره مفصّلي است‌كه در مدينه نازل شد.
در سوره انعام فرموده بود: «قُلْ لاآ اَجِدُ في مآ اوُحِيَ الَيَّ مُحَرَّما عَلي طاعِمٍ يَطْعَمُهُ اِلاّ اَنْ يَكُونَ مَيْتَةً اَوْ دَما مَسْفُوحا اَوْ لَحْمَ خِنْزيرٍ فَاِنَّهُ رِجْسٌ اَوْ فِسْقااُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَلاعادٍ فَاِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحيمٌ.»

در سوره نحل و سوره بقره فرموده «اِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزيرِ وَ مااُحِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلااِثْمَ عَلَيْهِ اِنَّ اللّهَ‌غَفُورٌ رَحيمٌ» و همه اين آيات - بطوري كه ملاحظه مي‌كنيد - آن چهار چيز را كه در صدر آيات مورد بحث ذكر شده‌اند حرام كرده، و آيه مورد بحث از نظر استثنايي كه در ذيل آن آمده شبيه به آن آيــات است، در آن آيــات مي‌فرمود: «فَمَــنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ...» در اينجا فرموده: «فَمَنِ اضْطُرَّ في مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لاِِثْمِ فَاِنَّ اللّهَ غَفُورٌرَحيمٌ» و بنابراين آيه ســوره مائــده نسبــت بــه ايــن معانــي كــه در آن آيــات آمــده در حقيقــت مـؤكـد اســت.
بلكه نهي از آن چهار چيز و مخصوصا سه تاي اول يعني ميته و خون و گوشت خوك تشريعش قبل از سوره انعام و نحل بوده، كه در مكه نازل شده‌اند، براي اينكه آيه سوره انعام تحريم اين سه چيز و حداقل گوشت خوك را بدان علت مي‌داند كه رجس و
(310) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
پليـدي اســت، و هميــن خــود، دلالــت دارد بــر اينكــه قبـلاً رجس تحـريم شـده بود.
آري سوره مُدّثِّر از سوره‌هاي نازله در اول بعثت است، رِجْز را كه همان رِجْس است - تحريم كرده بود، و فرموده بود: وَالرِّجْزَ فَاهَْجُر!

و همچنيــن «اَلْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَـوْقُـوذَةُ وَ الْمُتَـرَدِّيَـةُ وَ النَّطيحَــةُ وَ مــآ اَكَـلَ السَّبُـع،»
يعني حيوان خفه شده، و كتك خورده، و از بلندي پرت شده، و حيواني كه با ضربه شاخ حيوان ديگر از بين رفته و پس مانده درندگان، همه از مصاديق ميته و مردارند، به دليل اينكه يك مصداق را در آخر اين آيه از همه اينها استثناءكرده، و آن، همه اين
گوشت ميته، و شرايط مردار شدن حيوان (311)
نامبردگان است در صورتي كه آنها را زنده دريابند و ذبح كنند، پس آنچه در اين آيه نامبرده شده مصاديق يك نوعند، و براي اين افراد آن نوع يعني مردار را اسم برده كه عنايت به توضيح افراد آن داشته و خواسته است خوراكيهاي حرام را بيشتر بيان كند، نه اينكه در آيه شريفه چيز تازه‌اي تشريع كرده باشد.
و همچنين بقيه چيزهايي كه در آيه شمرده و فرموده: «وَ ما ذُبِحَ عَلَي النُّصُبِ وَ اَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالاَْزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ» كه اين دو عنوان هر چند كه اولين باري كه در قرآن نامبرده شده‌اند، در همين سوره بوده، و ليكن از آنجا كه خداي تعالي علت حرمت آنها را فسق دانسته، و فسق در آيه انعام نيز آمده، پس اين دو نيز چيز تازه‌اي نبوده كه تشريع شده باشد، و همچنين جمله: «غَيْرَ مُتَجانِفٍ لاِِثْمِ» كه مي‌فهماند علت تحريم‌هاي مذكور در آيــه اين است كه اينهــا اثمند، و قبــل از اين آيــه، و آيه سوره بقــره اثــم را تحريم
(312) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
كرده بــود، و در ســوره انعــام هــم فرمــوده بـود: «وَ ذَرُوا ظهِــرَ الاِْثْــمِ وَ باطِنَــهُ».
و نيـز فرمــوده بـود: «قُــلْ اِنَّمـا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الاِْثْمَ»
پس روشن و واضح شد كه آيه شريفه در آنچه كه از محرّمات برشمرده چيز تــازه و بي سابقــه‌اي نفرمــوده، بلكه قبــل از نــزول آيــه در ســوره‌هاي مكي و مدني سابقـه داشته، و گوشتها و طعامهــاي حــرام را شمـــرده بود.
«وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّـطيحَةُ وَ مآ اَكَلَ‌السَّبُعُ اِلاّ ما ذَكَّيْتُمْ،» كلمه «مُنْخَنِقَة» به معناي حيواني است كه خفه شده باشد، چه خفگي اتفاقي باشد و يا عمدي باشد و عمدي به هر نحو و هر آلتي كه باشد، خواه كسي عمدا و با دست خود او را خفه كرده باشد، و يا اينكه اين خفه كردن عمدي با وسيله‌اي چون طناب باشد، و چه اينكه گــردن حيوان را بيــن دو چــوب قرار دهنــد تا خود بــه به‌خود خفــه شــود،
گوشت ميته، و شرايط مردار شدن حيوان (313)
هم‌چنان‌كه در جاهليـت به ايــن طريــق و بــه امثــال آن حيوان را بي‌جـان مي‌كردنــد.
«مَوْقُوذَة» حيوانــي است كه در اثر ضربــت بميرد آنقـدر او را بزنند تا مردار شود.
«مُتَرَدِّيَة» حيواني است كه از محلي بلند چون كوه و يا لبه چاه و امثال آن سقوط كند و بميرد.
«نَـطيحَة» حيـوانــي اســت كــه حيــوانــي ديگــر او را شــاخ بــزنــد و بكشــد.
«مآ اَكَلَ‌السَّبُع» حيواني است كه درنده‌اي پاره‌اش كرده باشد، و از گوشتش خورده باشد، پس أكل مربوط به ماكول است، چه اينكه همه‌اش را خورده باشد، و چه اينكه بعض آن را، و كلمه سبع به‌معناي حيوان وحشي گوشت‌خوار است، چون شير و گرگ و پلنگ و امثال آن «اِلاّ ما ذَكَّيْتُمْ»، اين جمله استثنايي است كه از نامبرده‌ها آنچه قابل تذكيه است را خارج مي‌سازد، و تذكيه عبارت است از بريدن چهار لوله گردن، دو تا رگ
(314) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
خون كه در دو طرف گردن است، و يكي لوله غذا،و چهارمي لوله هوا، و اين در جايي است كه اين حيوان نيمه جاني داشته باشد. دليل داشتن نيمه جان اين است كه وقتي چهار رگ او را مي‌زنند حركتي بكند، يا دم خود را تكان دهد، و يا صداي خر خر از گلو در آورد، و اين استثناء همان‌طور كه قبلاً گفتيم متعلق است به همه عناوين شمرده شده در آيه، نه به خصوص عنوان آخري، يعني نطيحة، چون مقيد كردنش به آخري سخني است بي دليل و اين امور پنجگانه يعني: «مُنْخَنِقَة» ـ «مُتَرَدِّيَة» ـ «نَّـطيحَة» ـ «مآ اَكَلَ‌السَّبُع»، همه از مصاديق ميته و از افراد آنند، به اين معنا كه مثلاً مترديه و نطيحه وقتي حرام مي‌شوند كه به وسيله سقوط و شاخ مرده باشند، به دليل اينكه دنبال آن. مترديه و نطيحه‌اي را كه نمرده باشند و بشود ذبحش كرد استثناء كرده، و اين بديهي است كه هيچ حيواني را مادام كه زنده است كسي نمي‌خورد، وقتي آن را مي‌خورند كه
گوشت ميته، و شرايط مردار شدن حيوان (315)
جانش در آمده باشد، كه اين در آمدن جان دو جور است، يكي اينكه با سر بريدن جانش در آيد، ديگر اينكه اينطور نباشد، و خدا سر بريده‌ها را استثناء كرده، پس افراد ديگري جز ميته باقــي نمي‌ماند، افــرادي كه يا با سقــوط و يا با شــاخ مرده باشند، و اما اگر گوسفندي ـ مثلاً ـ در چــاه بيفتــد و سالم از چاه بيرون آيد، و چنــد لحظــه زنــده باشد، حال يا كم و يا زياد، سپس خودش بميــرد و يا سرش را ببرند، ديگر مُتَردّيه‌اش نمي‌گويند، دليل اين معنا سياق كلام است، براي اينكــه همه حيوانــات مذكور در اين آيات حيـواناتي هستند كه مرگشان مستند به آن وصفي باشد كه در آيه آمده، يعني صفت اِنْخِناق و وَقْذ و تَرَدّي و نَطْح.
و اگر از ميان همه مردارها خصوص اين چند نوع مردار را ذكر كرد، براي اين بود كه توهمي را كه ممكن است در مورد اينها بشود و كساني خيال كنند كه اينها مردار
(316) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نيستند چون افرادي نادرند از بين ببرد، و كسي خيال نكند مردار تنها افراد شايع از مردار است، يعني افرادي كه در اثر بيماري و امثال آن مرده باشند، نه آنهايي كه به مرگ ناگهاني وبه علتي خارجي مردار شده باشند، لذا در اين آيات به اسامي آنها تصريــح كرد و فرمود همه اينها افراد و مصاديق مردارند، تا ديگر جاي شبهه‌اي نماند.

غرض از نهي از خوردن گوشت حيوانهايي كه در جاهليت بر روي نُصُب ذبح، يا بوسيله تيرهاي ازلام به عنوان نوعي قمار تقسيم مي‌شدند، اين است كه جامعه مسلمين سنــت جاهليت را در بين خود باب نكنند. شرح اين دونوع تحريم در تفسير آيه:
گوشت ميته، و شرايط مردار شدن حيوان (317)
«يَسْئَلُــونَــكَ عَــنِ الْخَمْــرِ وَ الْمَيْسِــــرِ...» در جلـــد دوم الميــزان آمــده اســت. (1)

در تفسير عياشي از حريز از امام صادق عليه‌السلام روايت شده كه شخصي از آنجناب از مرغ‌هاي وحشي و گوشت‌خوار سؤال كرد و در سؤال از خارپشت، وطواط (خفاش)، درازگوش، قاطر و اسب نيز اسم برد، حضرت فرمود: غير از آنچه كه خداوند در قرآن حرام فرموده هيچ حيوان ديگري حرام نيست و اگر رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در روز جنگ خيبر
1- الميزان ج: 5 ص: 256.
(318) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
از خوردن گوشت درازگوش نهي فرمود از اين جهت نبود كه گوشت درازگوش حرام است، بلكه غرض آن حضرت اين بود كه اگر در ميان مردم خوردن گوشت اين حيوان متداول شود بيم اين مي‌رود كه نسل اين حيوان منقرض گردد وگرنه حرام همان است كه در آيه «قُلْ لاآ اَجِدُ في مآ اوُحِيَ اِلَيَّ مُحَرَّما عَلي طاعِمٍ يَطْعَمُهُ اِلاّ اَنْ يَكُونَ مَيْتَةً اَوْ دَما مَسْفُـوحا اَوْ لَحْـمَ خِنْـزيـرٍ فَـاِنَّهُ رِجْسٌ اَوْ فِسْقااُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ» اسم برده شده است.
مؤلف: در اين باره اخبار ديگري از امام باقر و امام صادق عليه‌السلام نيز روايت شده، و در پاره‌اي از آنها دارد: حرام همان است كه خداوند در كتاب خود تحريم نموده وليكن چون عرب قبل از اسلام گوشت بسياري از حيوانات ديگر را نيز نمي‌خوردند ما آل محمد هم آنها را نمي‌خوريم. و در اينكه آن حيوانات كدامند روايات زيادي وارد شده، و در بعضي از آنها حيوانات وحشي و داراي دندان و مرغهاي داراي چنگال و غير آن اسم
روايات وارده در زمينه انواع گوشت‌هاي حرام (319)
برده شده، در روايات اهل سنت هم مطلب از همين قرار است، و چون مسأله مورد بحث مسأله‌اي است فقهي لذا آنرا دنبال نكرده تنها اين جهت را خاطرنشان مي‌سازيم كه وقتي مسلم شد كه غير از آنچه در قرآن حرام شده نيز محرّماتي هست بايد دانست كه آن محرّمــات ديگــر چيزهايــي است كه رســول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از جهت خباثتــي كه در آنها مي‌ديده تحريم فرمــوده، و خداونــد هم تحريم آن جنـاب را امضا نموده است. (1)
ضابطه كلي براي تشخيص حلال و حرام
«يَسْئَلُــونَــكَ مــاذآا اُحِــلَّ لَهُمْ قُــلْ اُحِــلَّ لَكُــمُ الطَّيِّبــاتُ وَ مــا عَلَّمْتُــمْ
1- الميزان ج: 7 ص: 500.
(320) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مِنَ الْجَوارِحِ مُكَلِّبيــنَ تُعَلِّمُونَهُــنَّ مِمّــا عَلَّمَكُــمُ اللّهُ فَكُلُــوا مِمّــآ اَمْسَكْنَ عَلَيْكُـمْ وَاذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلَيْــهِ وَ اتَّقُــوا اللّــهَ اِنَّ اللّــهَ سَريــعُ الْحِسابِ،»
«از تو مي‌پرسند - بطور جامع - چه چيزهايي برايشان حلال است؟ بگو آنچه پاكيزه است برايتان حلال است، و نيز آنچه كه از ميان حيوانات شكاري كه تعليم داده‌ايد از قبيل سگ و باز و ببر تنها سگ، شكار كند به‌شرطي كه تعليم يافته باشد، مي‌توانيــد از نيم خــورده آنها بخوريد، و به‌شرطي‌كه هنگام رها كردن سگ، جهت شكــار نــام خــدا را بــرده باشيــد، و از خــدا بتــرسيــد، و در شكــار حيوانات زياده‌روي مكنيــد، كه خــدا در حسابگــري سريع است.» (4 / مائده)

ضابطه عام حلال بودن طيّبات و پاكيزه‌ها (321)
«يَسْئَلُونَكَ ماذآا اُحِلَّ لَهُمْ قُلْ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ...» اين جمله سؤالي است مطلق و كلي، و جوابــي هــم كه از آن داده شــده عمومــي و مطلــق اســت، و در آن ضابطــه‌اي كلي براي تشخيــص حلال از حــرام داده شده، و آن ايــن است كه حــلال آن چيزي اســت كــه تصــرف در آن - البتــه نه هر تصرف بلكه تصرفــي كه هر عاقلــي غرض از آن چيز را همان تصرف مي‌داند، از قبيل خوردن نان نه خفه كردن كودكي به وسيله نــان امــــري طيّــب و معقـــول شمــــرده شـــود.
و اگر طيّبــات را مطلــق آورد اين اطــلاق نيــز براي اين است كه بفهمانــد معتبر در تشخيص طيّــب از خبيث فهــم متعارف عمــوم مردم اسـت، نه فهــم افراد استثنايــي كــه يــا از پــاره‌اي خبائــث لــذت مي‌بــرنــد، و يــا از پــاره‌اي طيّبــات
(322) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
دچــار تهوع مي‌شونـد، پس هر چيزي كه فهم عــادي عمــوم مــردم آن را طيّب بداند آن طيّب است، و هر چيزي هم كه طيّب شد حلال است.
و اگر حلّيّت و طيّب بودن را بفهم متعارف انسانها واگذار كرديم از پيش خود نكرديم، بلكه همان‌طور كه گفتيم از اين جهت بود كه هيچ مطلقي شامل فرد غير متعارف نمي‌شـود، و اين مسأله در فن اصول ثابت شده است.
ضابطه عام حلال بودن طيّبات و پاكيزه‌ها (323)

«وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُكَلِّبينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمّا عَلَّمَكُمُ اللّهُ فَكُلُوا مِمّآاَمْسَكْنَ‌عَلَيْكُمْ وَاذْكُـرُوا اسْـمَ اللّـهِ عَلَيْـهِ...» جــوارح جمـع جـارحـه اسـت، و جـارحـه بـه معنــاي هر حيواني اسـت كـه به دنبـال شكـار بـاشـد، و غـذاي خـود را از ايـن راه فـراهـم كنـد (و سـاختمـان بدنيش مجهز به جهاز شكار است،) مانند مرغان شكاري چون باز و درندگاني چون انواع سگ‌ها و پلنگ‌ها، و كلمه: «مُكَلَّبين» به معناي تعليم دادن و تربيت كردن سگ براي شكار است، و يا به معناي نگهداري سگ براي شكار و به كار زدن آن در شكار است، و از اينكه جمله: «وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ» را مقيد كرد به قيد مكلبين، فهميده مي‌شود كه حكم حلال بودن نيم‌خورده جـوارح مختـص به سـگ شكـاري است، و از سگ شكاري به ساير درندگان تجاوز نمي‌كند.
(324) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
و جمله: «مِمّآاَمْسَكْنَ‌عَلَيْكُمْ» قيد ديگري است كه حكم حلال بودن نيم خورده سگان را مقيد مي‌كند به صورتي كه سگ، شكار را براي صاحبش گرفته باشد نه براي خودش، پس اگر بدون فرمان صاحبش شكاري را صيد كرد، در صورتي كه صاحبش آن را مــرده بيـابد حـلال نيسـت .
و جمله: «وَاذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلَيْهِ» آخرين شرط حلال بودن شكار سگ است، و آن اين است كه صيد علاوه بر اينكه بايد به وسيله حيوان تعليم يافته شكار شده و صاحبش آن را فرمان داده باشد، صاحب حيوان هنگام فرمان دادن و روانه كردن ســگ، نـام خـدا را ذكــر كــرده بـاشد .
و حاصل معناي آيه اين است كه درندگان تعليم يافته - كه همان سگ شكاري باشد
ضوابط و شرايط خاص‌براي‌حلال‌شدن گوشت‌شكار (325)
- اگر براي شما چيزي از حيوانات وحشي حلال گوشت را كه جز با سربريدن حلال نمي‌شود شكار كرد، و شما هنگام فرمان دادن نام خدا را برده باشيد آن شكار براي شما حلال است، البته اين در صورتي است كه درنده آن حيوان را قبل از رسيدن شما كشته باشد، همين كشتن درنده حكم سر بريدن را دارد، و اما اگر زخمي كرده باشد، و شما آن را زنده دريابيد، تــذكيه آن تنهــا به اين است كه ذبحش كنيد، و در اين صورت نيازي به حكم صيد ســگ نيــست زيرا حكم چنيــن شكـاري همـان حكـم ساير حيوانات حلال گوشت است.
خداي تعالي دنبال بيان حكم شكار و در آخر آن فرموده، «وَ اتَّقُوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ سَريعُ الْحِسابِ» تا اشاره كرده باشد به اينكه در مسأله شكار كردن بايد از خدا ترسيد، و بيهوده حيوانات وحشي را بي جان ننموده و در كشتن آنها اسراف نورزيد و صرفا به
(326) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
منظور تفريح و سرگرمي و يا خودنمايي و زورمندي شكار نكرد، و بايد دانست كه خداي تعالي در حسابگري سريع است، و كيفر ظلم و تعدي را قبل از آخرت در همين دنيا مي‌دهد، و اين ظلم‌ها و تجاوزها و دام اندازيها و بي خبر كشتن حيوانات بي زبان همان‌طور كه بسيار به چشم خود ديده‌ايم، جز سوء عاقبت و نكبـت ثمــره‌اي نــدارد.(1)

در كافي به سند خود از ابي بكر حضرمي از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه گفت: من از آن جناب از شكار بازها و عقابها و پلنگ‌ها و سگ‌ها پرسيدم فرمود: نخوريد مگر آنچه خودتان سر بريده‌ايد، و يا سگها شكار كرده باشند، عرضه داشتم: حال اگر سگها
1- الميــــــــــزان ج: 5 ص: 323.
روايتي درباره شكار با سگ و ساير شكاري‌ها (327)
شكار را كشته باشند چطور؟ فرمود: مي‌تواني بخوري، براي اينكه خداي تعالي فرموده: «وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُكَلِّبينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمّا عَلَّمَكُمُ اللّهُ فَكُلُوا مِمّآ اَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ،» و سخني از زنده بودن آن نگفته است .آنگاه امام فرمود: هر درنده‌اي شكار را براي خـودش شكـار مي‌كنـد، مگـر سـگ تعليم يافته كه شكار را براي صاحبش نگه مي‌دارد، آنگـاه فـرمـود: هر وقت سـگ را بـراي شكار رهـا مي‌كني نـام خـدا را ببر، كه همين تـذكيـه شكـار اسـت.(1)
1- الميـــزان ج: 5 ص: 324.
(328) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«فَكُلُـــوا مِمّــا ذُكِــرَ اسْــمُ اللّــهِ عَلَيْــــهِ اِنْ كُنْتُــمْ بِــايتِــه مُــؤْمِنيــنَ،»
«اگـر بـه آيـه‌هـاي خـدا ايمـان داريـد از ذبحـي كـه نـام خـدا بـر آن بـرده شـده بخـوريـد،» (118 / انعـام)
«وَ مــا لَكُمْ اَلاّ تَأْكُلُوا مِمّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ وَ قَدْ فَصَّلَ لَكُمْ ما حَرَّمَ عَلَيْكُمْ اِلاّ مَــا اضْطُرِرْتُمْ اِلَيْــهِ وَ اِنَّ كَثيرا لَيُضِلُّونَ بِأَهْوآئِهِمْ بِغَيْرِ عِــلْـمٍ اِنَّ رَبَّكَ هُــوَ اَعْلَـــمُ بِالْمُعْتَديـنَ،»
و چرا از آنچه اسم خدا بر آن برده شده نمي‌خوريد و حال آنكه خدا آنچه را كه به شما حرام‌كرده برايتان شرح‌داده جزآنچه بدان ناچارشده‌ايد، و خيلي‌ها به
ذبح شرعي و شرايط آن (329)
هوس‌هاي خويش بدون علم گمراه مي‌شوند كه خداي تو تجاوزكاران را بهتر مي‌شنـاسد،» (119 / انعام)
«و ذَرُوا ظهِـــرَ الاِْثْمِ وَ بــاطِنَــهُ اِنَّ الَّذيــنَ يَكْسِبُــونَ الاِْثْــمَ سَيُجْــزَوْنَ بِمــا كانُـوا يَقْتَــرِفُــونَ.»
«گنــاه ظـاهر و نهــان را واگـذاريــد، كسـانـي كــه گنـاه مـي‌كننـد بــه زودي ســزاي اعمــــالـي را كـــه مـي‌كــرده‌انـــد خـــواهنـــد ديــد،» (120 / انعام)
«وَ لا تَأْكُلُوا مِمّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَيْــهِ وَ اِنَّهُ لَفِسْــقٌ وَ اِنَّ الشَّيطينَ لَيُوحُونَ اِليآ اَوْلِيآئِهِـمْ لِيُجدِلُـوكُــمْ وَ اِنْ اَطَعْتُمُــوهُـمْ اِنَّكُـــمْ لَمُشْرِكُونَ،»
«از ذبحــي كه نام خدا بر آن ياد نشده مخوريد كه عصيان است، ديو نهادان به دوستــان خــود القــا مي‌كنند تا با شمــا مجادله كنند اگر اطاعتشان كنيــد مشرك خواهيد بود.» (121/انعام)
(330) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
از ابن عباس نقل شده كه گفته است: مشركين در مسأله خوردن گوشت ميته با رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و مؤمنين مجادله‌مي‌كردند كه چرا شماحيواني راكه خودتان ذبح مي‌كنيد مي‌خوريد و اما حيواني را كه خداوند كشته است نمي‌خوريد؟ در پاسخ آنان اين آيات نازل شد كه فرق بين آن دو حيوان را بيان نموده و حكم خداي را اثبات كرده است.
«فَكُلُوا مِمّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ اِنْ كُنْتُمْ بِايتِه مُؤْمِنينَ،» مي‌فرمايد: حكمي را كه خداوند تشريع فرموده (خوردن از گوشت حيواني كه نام خدا بر آن برده شده،) بايد اطاعت كرد،وآنچه راديگران ازروي هواي نفس وبدون علم،اباحه وتجويز مي‌كنند (خوردن از گوشت حيوان مردار كه نام خدا بر آن برده نشده،) و بر سر آن به وحي و
ذبح شرعي و شرايط آن (331)
وسوســه شياطيــن با مؤمنيــن بـه مجـادلـه مي‌پــردازنــد بايــد بــه دور انداخــت.
اصل كلام همان دو جمله «فَكُلُوا مِمّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ،» و «تَأْكُلُوا مِمّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ،» است كه مفادش فرق گذاشتن بين حيوان ذبح شده و حيوان مردار و حلّيّت آن و حرمت ديگري است. مي‌فرمايد شما از آن بخــوريد و از اين مخــوريد هــر چنــد مشــركين بـا شمـا در فــرق بيـن آن دو مجـادله كنند .
خداوند متعال آنچه را كه بر شما حرام كرده بيان فرموده، و صورت اضطرار را نيز استثنا كرده است و گوشت حيواني كه درهنگام ذبحش اسم خدا بر آن برده شده جزء آن محرمات نيست، پس خوردن چنين گوشتي مانعي نخواهد داشت. بسياري از مردم هستند كه كارشان گمراه ساختن ديگران است و آنان را با هواي نفس خود و بدون داشتنن علم از راه به در مي‌برند، ليكن پروردگارت به كساني كه از حدود خدايي تجاوز
(332) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مي‌كنند داناتر است.
«ذَرُوا ظهِرَ الاِْثْمِ وَ باطِنَهُ...» اين آيه گرچه به حسب مضمون مطلق است، و از جميع گناهان ظاهري و باطني نهي مي‌كند ولي از سياق آيات قبل و بعد از آن استفاده مي‌شود كه اين آيه تمهيد و زمينه چيني است براي نهيي كه بعدا در جمله «وَ لا تَأْكُلُوا» مي‌آيد و لازمه آن اين است كه خوردن از گوشت حيواني كه اسم خدا بر آن برده نشده حرام و از مصاديق اثم باشد، تا اين جمله مربوط به جمله و «ذَرُوا ظهِرَ الاِْثْمِ وَ باطِنَهُ» شود، پس اين خــوردن، اثم ظاهــر يا اثم باطــن هر دو مي‌توانــد باشد، ولي از تأكيد بليغي كه در جمله «وَ اِنَّهُ لَفِسْقٌ» است به دست مي‌آيد كه خوردن چنيــن گوشتي جزو گناهــان بـاطنـــي اســـت، وگــرنــه هيــچ احتيــاجــي بــه چنيــن تـأكيـــد اكيـــدي نبـــود.
از اين بيان معلوم شد كه مراد از گناه ظاهري آن گناهي است كه شومي عاقبت و
ذبح شرعي و شرايط آن (333)
زشتــي اثرش بر كسي پوشيــده نيست، ماننــد شرك، آشوبگري و ظلم، و مراد از گنــاه باطنــي آن گناهــي است كه زشتيش همه كس فهــم نيســت، مانند خوردن ميتــه، خــون و گوشــت خــوك، اين قســم از گنــاه با تعليــم خدايي شناخته مي‌شــود و عقـــل نـيز گـاهي آنـرا درك مي‌كنــــد.
تقدير جمله «وَ اِنَّهُ لَفِسْقٌ» در حقيقت چنين است:
خوردن از گوشت ميته و گوشتي كه در هنگام ذبحش اسم خدا بر آن برده نشده فسق است، و هر فسقي اجتنابش واجب است پس اجتناب از خوردن چنين گوشتي نيز واجب است.
جمله «وَ اِنْ اَطَعْتُمو هُمْ اِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونْ،» تهديد مي‌كند مخالفت كنندگان را به خروج از ايمان، و معنايش اين است كه: اگر شما مشركين را در خوردن از گوشت ميته اطاعت
(334) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
كنيد شما نيز مانند ايشان مشرك خواهيد شد، حال يا از اين جهت كه قائل به سنت مشركيــن شده‌انـد، و يا از ايــن جهت كه با اطاعــت ايشان از اوليــاي ايشــان مي‌شونــد، هم‌چنان‌كه فـرمــوده: «وَ مَنْ يَتَوَلَهُــمْ مِنْكــم فَاِنَــهُ مِنْهُــمْ.» (51 / مائده)

در تفسير عياشي در ذيل آيه «فَكُلُوا مِمّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ،» از محمد بن مسلم روايت‌شده‌كه گفت: من از امام عليه‌السلام پرسيدم مردي ذبح‌مي‌كند و در هنگام ذبح لا اله الاّاللّه و يا الحمدللّه و يا اللّه اكبر مي‌گويد آيا اين‌گونه ذكرها كفايت از بسم اللّه مي‌كند؟ فرمود: آري همه اينها اسماي خداي تعالي است.
روايات وارده در زمينه ذبح چهارپايان (335)
و نيز در همين تفسير عياشي از ابن سنــان روايت شده كه گفت: از امام صادق عليه‌السلام پرسيدم آيا خوردن ذبيحه پسر بچه و زنان حلال است؟ فرمود: آري، در صورتي كه زن مسلمان باشد و در هنگام ذبح اسم خدا را ببرد ذبيحه‌اش حلال است، و همچنين پسر بچه در صورتي كه بازويش قدرت ذبح را داشته باشد و در هنگام ذبح اسم خدا را ببرد ذبيحه‌اش حلال است، و اگر هم مرد مسلمان بردن اسـم خـدا را فـراموش كنـد بـاز خوردن ذبـيحه‌اش اشكال ندارد، مگر آنكه در دين متهم باشد. (يعني در اثر اتهام گمان بري كه گفتن‌بسم‌اللّه‌را عمدا ترك نموده است.)
و نيز در همان كتاب از حمران روايت شده كه گفت: من از امام صادق عليه‌السلام شنيدم كه درباره ذبيحه ناصبي و يهودي مي‌فرمود: ذبيحه آنان را مخور مگر آنكه بشنوي‌كه در هنگــام ذبــح اسم خدا را برده‌اند، مگر نشنيده‌اي قول خداي تعالــي را كه
(336) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مي‌فرمايــد: «وَ لا تَأْكُلُــوا مِمّــا لَــمْ يُــذْكَــرِ اسْـمُ اللّــهِ عَلَيْـــهِ.» (1)

انسان مانند ساير حيوانات و گياهان مجهز به جهاز گوارش است، يعني دستگاهي دارد كه اجزايي از مواد عالم را به خود جذب مي‌كند، به آن مقداري كه بتواند در آن عمل كند، و آن را جزء بدن خود سازد، و به اين وسيله بقاي خود را حفظ نمايد، پس بنابراين
1- الميزان ج: 7 ص: 456.
فلسفه قوانين الهي در ذبح حيوان و خوردن گوشت (337)
براي اين‌گونه موجودات هيچ مانعي طبيعي وجود ندارد از اينكه هر غذايي كه براي او قابــل هضــم و مفيــد باشد بخــورد، تنهــا مانعــي كــه از نظــر طبع تصــور دارد ايــن است كه آن غذا براي آن موجــودات ضرر داشته باشد، و يا مورد تنفر آنها باشد:
ضررداشتن در مرحله اول براي بدن مانند خوردن چيزي مسموم، و در مرحله دوم، ضرر داشتن براي روح، مثل چيزهايي كه در اديان و شرايع مختلفه الهي تحريم شده، و امتناع از خوردن اين‌گونه چيزها امتناع به حسب طبع نيست، بلكه امتناع فكري است. تنفر عبارت است از اينكه انسان يا هر جاندار ديگر چيزي را پليد بداند، و در نتيجه در مرحله اول، طبع او از نزديكي به آن امتناع بورزد، گاهي هم مي‌شود كه تنفر انسان از خوردن چيزي به حسب طبع نباشد، بلكه اين امتناعش مستند باشد به عواملي اعتقادي، چون مذهب و يا عادت قومي، و سنت‌هاي مختلفه‌اي كه در مجتمعات گوناگون رايج
(338) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
است، مثلاً مسلمانان از گوشت خوك نفرت دارند، و نصارا آن را خوراكي مطبوع و پاكيزه مي‌دانند، و در مقابل اين دو امت، ملل غربي هستند، كه بسياري از حيوانات - از قبيل قورباغه و خرچنگ و موش و امثال آن را با ميل و رغبت مي‌خورند، در حالي كه ملـل مشـرق زميـن آنهـا را پليـد مي‌شمـارنـد، ايـن قسـم از امتنـاع، امتنـاع بـر حسـب طبــع اوّلــي نيســت، بلكــه بـر حســب طبــع ثـانــوي و قــريحــه‌اي اسـت كسبــي.
پس روشن شد كه انسان در تغذّي به گوشت‌ها طرق مختلفه‌اي دارند، طرقي بسيار كه از نقطه امتناع شروع و به نقطه آزادي مطلق در عرضي عريض ختم مي‌شود، هر چه را كه مباح و گوارا مي‌داند دليلش طبع او است، و آنچه را كه حرام و ناگوار مي‌داند دليلش يا فكر او است يا طبع ثانوي او.
عقائد امت‌ها در مورد خوردن گوشت (339)

در سنت بودا خوردن تمامي گوشت‌ها تحريم شده، و پيروان اين سنت هيچ حيواني را حلال گوشــت نمي‌داننــد، و ايــن طــرف تفريــط در مسألــه خوردن گوشــت است، و طــرف افــراط آن را وحشي‌هــاي آفـريقــا و بعض متمدنيــن اروپــا و غرب پيش گرفته‌انــد، كـه از خـوردن هيـچ گوشتـي حتـي گوشـت انســان امتنــاع ندارنــد.
اما عرب در دوران جاهليت گوشت چهارپايان و ساير حيوانات از قبيل موش و قورباغه را مي‌خورد، چهارپايان را هم به هر نحوي كه كشته مي‌شد مي‌خورد، چه اينكه سرش را بريده باشند، و چه اينكه خفه‌اش كرده باشند، و چه طوري ديگر مرده باشد، كه در آيه گذشته به عنوانهاي مُنْخَنِقِه و مَوْقُوذه و مترديه و نطيحه و نيم خورده درندگان
(340) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
از آنها ياد شده بود، و وقتي مورد اعتراض واقع مي‌شدند مي‌گفتند: چطور شد كه آنچه خود شما مي‌كشيد حلال است، و آنچه خدا ميكشد حرام است؟ هم‌چنان‌كه امروز نيز همين جواب از پاره‌اي اشخاص شنيده مي‌شود، كه مگر گوشت با گوشت فرق دارد، همينكه گوشتي سالم باشد و به بدن انسان صدمه وارد نياورد آن گوشت خوردني است، هر چند كه بي ضرر بودنش به وسيله علاجهاي طبي صورت گرفته باشد و خلاصه گوشت حرام آن گوشتي است كه دستگاه گوارش آن را نپذيرد، از آن گذشته همـه گـوشت‌هـا بـراي اين دستگـاه گـوشــت است، و هيـچ فـرقـي بيـن آنهــا نيست.
و نيز در عرب رسم بود كه خون را مي‌خوردند، و آن را در روده حيوان ريخته با آن روده كباب مي كردند و مي‌خوردند و به‌خورد ميهمانان مي‌دادند و نيز رسمشان چنين بود كه هر گاه دچار قحطي مي‌شدند، بدن شتر خود را با آلتي برنده سوراخ مي‌كردند، و
عقائد امت‌ها در مورد خوردن گوشت (341)
هر چه خون بيرون مي‌آمد مي‌خوردند، امروز نيز خوردن خون در بسياري از امت‌هاي غير مسلمان رايج است.
و اين سنــت در بت پرستــان چين رواج بيشتــري دارد، و بطــوري كه شنيــده مي‌شود - از خــوردن هيچ حيواني حتي سگ و گربه و حتي كرم‌هــا و صدف‌ها و ساير حشــرات امتناع ندارند.
و اما اسلام در بين آن سنت تفريطي واين روش افراطي راهي ميانه را رفته، از بين گوشتها هر گوشتي كه طبيعت انسانهاي معتدل و يا به عبارتي طبيعت معتدل انسانها آن را پاكيــزه و مطبوع مي‌داند، در تحت عنوان كلي طيّبات حلال كرده، و سپس اين عنوان كلي را به چهارپايــان يعني بهايم كه عبارتنــد از گوسفند و بز و گاو و شتر - و در بعضــي از چهار پايان چون اسب و الاغ به كراهت - و در ميــان پرندگان به هر
(342) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مرغي كه گوشت‌خــوار نباشد - كه علامتــش داشتن سنگـدان و پرواز به طريق بال زدن و نداشتــن چنگــال اســت - و در آبزيهــا به ماهيانــي كه فلــس دارند، به آن تفصيلــي كه در كتــب فقــه آمده تفسيـر كرده است.
و از اين حيوانات حلال گوشت، خون و مردار و آنچه براي غير خدا ذبح شده را تحريم كرده، و غرض در اين تحريم اين بوده كه بشر بر طبق سنت فطرت زندگي كند، چــون بشر در اصل فطرت به خوردن گوشت علاقمند است، و نيز فطرتابراي فكر صحيح و طبع مستقيــم كه از تجويــز هر چيــزي كــه نوعــا ضــرر دارد، و يـا مورد نفــرت طبع است امتنـاع مي‌ورزد، احتـرام قائل است.
عقائد امت‌ها در مورد خوردن گوشت (343)

چــرا اســلام كشتــن حيوان را تجويز كــرده با اينكــه رحم و عاطفــه به آن را جايز نمي‌داند؟
جواب ســؤال در يك جملــه كوتاه اين است كه اساس شرايع دين و زيربناي آن حكمــت و مصالح حقيقــي است، نه عواطــف وهمي، خــداي تعالـــي در شرايعــش حقايق و مصالح حقيقـي را رعايــت كــرده، نــه عواطــف را كه منشــأش وهــم است.
توضيح اينكه: اين عالم ماده عالم تبديل و تبدّل است، و اگر بخواهي مي‌تواني بگويي عالم آكل و مأكول است، پيوسته موجودي موجوداتي ديگر را مي‌خورد و جزء وجود خـود مي‌سازد.
(344) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مي‌بينيم حيوان از گياهان تغذيه مي‌كند آب و هوا را جزء بدن خود مي‌سازد، و بعضي از انواع حيوانات چون درندگان زميني و هوايي حيوانات ديگر را مي‌خورند، و از گوشت آنها تغذيه مي‌كنند، چون از نظر جهاز گوارش مخصوص كه دارند چيز ديگري نمي‌توانند بخورند، ولي كبوتران و گنجشكان با دانه‌هاي گياهان تغذي مي‌كنند، و حشراتي امثال مگس و پشه و كك از خون انسان و ساير جانداران مي‌مكند، و همچنين انواع حيواناتــي ديگر كه غذاهايــي ديگر دارنــد، و سرانجــام همه آنهــا خوراك زمين مي‌شوند.
نظام تكوين و ناموس خلقت كه حكومتي علي الاطلاق و به پهناي همه عالم دارد، تنها حاكمي است كه حكم تغذّي را معين كرده، موجودي را محكوم به خوردن گياه، و موجودي ديگر را محكوم به خوردن گوشت، و يكي ديگر را به خوردن دانه، و چهارمي
تقابل ذبح و عاطفه، فلسفه ذبح در قانون الهي (345)
را به خوردن خون كرده، و آنگاه اجزاي وجود را به تبعيت از حكمش هدايت نموده است،ونيز اوتنها حاكمي است كه خلقت انسان را مجهز به جهاز گوارش گياهان ونباتات كرده، پيشاپيش همه جهازها كه به وي داده دندانهايي است كه در فضاي دهان او به رديف چيده است. انسان چون دونوع دندان را دارد، مي‌فهميم كه انسان هم علف‌خوار است و هم گوشت‌خوار.
مي‌بينيم قوه چشايي - ذائقه انسان تنها از گياهان لذت و نفرت ندارد، بلكه طعم خوب و بد انواع گوشتها را تشخيص مي‌دهد، و از خوب آنها لذت مي‌برد، در حالي كه گوسفند چنين تشخيص نسبت به گوشت، و گرگ چنين تشخيص نسبت به گياهان ندارد، در مرحله سوم به جهاز هاضمه او مي‌پردازيم، مي‌بينيم جهاز هاضمه انسان نسبت به انواع گوشتها اشتها دارد، و به خوبي آن را هضم مي‌كند، همه اينها هدايتي
(346) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
است تكويني و حكمي است كه در خلقت مي‌باشد، كه توانسان حق داري گوسفند را مثلاً ذبح كني، و از گوشت آن ارتزاق نمايي، آري ممكن نيست بين هدايت تكوين و حكم عملي آن فـرق بگـذاريـم، هـدايتـش را بپـذيـريـم و تسليـم آن بشـويـم، ولـي حكـم ابــاحـــه‌اش را منكــر شـــويــم.
اسلام هم همان‌طور كه بارها گفته شد - دين فطري است - همّي به جز احياء آثار فطرت كه در پس پرده جهل بشر قرار گرفته ندارد، و چون چنين است به جز اين نمي‌توانسته حكم كند، كه خوردن گوشت پاره‌اي حيوانات حلال است، زيرا ايــن حكـم شــرعي در اســـلام مطـابـق اســت، بـا حكـم اباحه‌اي تكـويني. اسلام همان‌طور كه با تشريع خود اين حكم فطري را زنده كرده، احكام ديگري را كه واضع تكوين وضع كرده نيز زنده كرده است، و آن احكامي است كه قبلاً ذكر شد، گفتيم با موانعي از بي بند و
تقابل ذبح و عاطفه، فلسفه ذبح در قانون الهي (347)
باري در حكم تغذي منع كرده، يكي از آن موانع حكم عقل است كه اجتناب از خوردن هر گوشتي كه ضرر جسمي يا روحي دارد را واجب دانسته، مانع ديگر، حكم عواطف است، كه از خوردن هر گوشتي كه طبيعت بشر مستقيم الفطره آن را پليد مي‌داند نهي كرده، و ريشه‌هاي اين دو حكم نيز به تصرفي از تكوين بر مي‌گردد، اسلام هم اين دو حكم را معتبر شمرده، هر گوشتي كه به نموّ جسم ضرر برساند را حرام كرده، هم‌چنان‌كه هر گوشتي كه به مصالح مجتمع انساني لطمه بزند را تحريم نموده، مانند (گوشت گوسفند يا شتري كه براي غير خدا قرباني شود،) و يا از طريق قمار و استقسام به ازلام و مثل آن تصاحب شده باشد، و نيز گوشت هر حيواني كه طبيعت بشر آن را پليد مي‌داند، را تحريم كرده است.
و اما اينكه گفتند حس رأفت و رحمت با كشتن حيوانات و خوردن گوشت آنها
(348) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
نمي‌سازد، جوابش اين است كه آري هيچ شكي نيست كه رحمت خود موهبتي است لطيف، و تكويني، كه خداي تعالي آن را در فطرت انسان و بسياري از حيوانات كه تاكنون به وضع آنها آشنا شده‌ايم به وديعه نهاده، الا اينكه چنان هم نيست كه تكوين حس رحمت را حاكم علي الاطلاق بر امور قرار داده باشد، و در هيچ صورتي مخالفت آن را جايز نداند، و اطاعتش را بطور مطلق و همه جا استعمال نمي‌كند ما چرا مجبور باشيم او را در همــه امـور حـاكـم قـرار دهيـم، دليـل اين كه تكـويـن رحمـت را به طـور مطلق استعمـال نمي‌كنـد وجــود دردهـا و بيمــاري‌هـا و مصـائـب و انـواع عـذاب‌ها اسـت .
از سوي ديگر اين صفت يعني صفت رحمت اگر در حيوانات بطور مطلق خوب و نعمت باشد در خصوص انسان چنين نيست، يعني مانند عدالت بدون قيد و شرط و بطور علي الاطلاق فضيلت نيست، چون اگر اينطور بود مؤاخذه ظالم به جرم اينكه ظلم
تقابل ذبح و عاطفه، فلسفه ذبح در قانون الهي (349)
كرده، و مجازات مجرم به خاطر اينكه مرتكب جرم شده درست نبود - و حتي زدن يك سيلي به قاتل جنايتكار صحيح نبود، زيرا با ترحّم منافات دارد - و همچنين انتقام گرفتن از متجاوز، و به مقدار تعدي او تعدي كردن درست نبود، و حال اگر ظالم و مجرم و جاني و متجاوز را به حال خود واگذاريم دنيا و مردم دنيا تباه مي‌شوند.
و با اين حال اسلام امر رحمت را بدان جهت كه يكي از مواهب خلقت است مهمل نگذاشته، بلكه دستور داده كه رحمت عمومي گسترش داده شود، و از اينكه حيواني را بزنند نهي كرده، و حتي زدن حيواني را كه مي‌خواهند ذبح كنندمنع نموده، و دستور اكيد داده مادام كه حيوان ذبح شده جانش بيرون نيامده اعضائش را قطع و پوستش را نكنند، - و تحريم منخنقه و موقوذه از همين باب است - و نيز نهي كرده از اينكه حيواني را پيش روي حيوان ديگري مثل آن ذبح كنند، و براي ذبح كردن حيوان راحت‌ترين و
(350) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
ملايم‌ترين وضع را مقرر فرموده، و آن بريدن چهار رگ گردن او است، و نيز دستور فرموده حيواني را كه قرار است ذبح شود آب در اختيارش بگذارند، و از اين قبيل احكام ديگري كه تفصيل آنها در كتب فقه آمده است.
و با همه اينها اسلام دين تعقل است، نه دين عـاطفـه، و در هيـچ يـك از شـرايعش عـاطفـه را بـر احكـام عقلـي كـه اصـلاح‌گـر نظـام مجتمع بشري است مقدم نداشته، و از احكام عاطفه تنها آن احكامي را معتبر شمرده كه عقل آن را معتبر شمرده است، كه بـرگشت آن نيـز بـه پيـروي حكـم عقـل است.
و اما اينكه گفتند رحمت الهي چگونه با تشريع حكم تزكيه و ذبح حيوانات سازگار است؟ با اينكه خداي تعالي ارحم الراحمين است، جوابش اينست كه اين شبهه از خلط ميان رحمت و رقّت قلب ناشي شده است، آنچه در خداي تعالي است رحمت است نه رقت
تقابل ذبح و عاطفه، فلسفه ذبح در قانون الهي (351)
قلب، كه تأثر شعوري خاص است در انسان كه باعث مي‌شود، انسان رحم دل نسبت به فرد مرحوم‌تلطف و مهرباني‌كند، و اين‌خود صفتي‌است جسماني و مادي‌كه خداي‌تعالي از داشتن آن متعالي است - «تَعالَي اللّهُ عَنْ ذلِكَ عُلُوّا كَبيرا!»
و اما رحمت در خداي تعالي معنايش افاضه خير بر مستحق خير است، آن هم به مقداري كه استحقاق آنرا دارد، و به همين جهت بسا مي‌شود كه عذاب را رحمت خدا و به عكس، رحمت او را عذاب تشخيص مي‌دهيم - هم‌چنان‌كه تشريع حكم تذكيه حيوانات را براي حيوانات عذاب مي‌پنداريم - پس اين فكر را بايد از مغز بيرون كرد كه احكام الهي بايد بر طبق تشخيص ماكه ناشي از عواطف كاذب بشري است، بوده باشد، و مصالح تـدبيـر در عـالـم تشـريع را به خاطر اين‌گونه امور باطل ساخته، و يا در اينكه شرايعش را مطــابق بـا واقعيــات تشريــع كرده باشــد مسامحه كند.
(352) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

خلقت بشر طوري است كه هم مجهز به جهاز گياه خواري است، و هم جهاز گوشت‌خواري، و فطرت و خلقت گوشت‌خواري را براي انسان جايز مي‌داند، و بدنبال اين حكم فطرت، اسلام هم كه شرايعش مطابق با فطرت است خوردن گوشت را جايز دانسته، ليكن اين سؤال پيش مي‌آيد كه چرا اسلام به خوردن گوشت حيواناتي كه خودشان مي‌ميرند اكتفا نكرد، با اينكه اگر اكتفا كرده بود مسلمين هم گوشت مي‌خوردند، و هم كارد بدست نمي‌گرفتند، و با كمال بي رحمي حيواني را سر نمي‌بريدند، در نتيجه عواطف و رحمتشان جريحه دار نمي‌شد؟ جواب اين سؤال از بياناتي كه در فصل دوم گذشت روشن گرديد، چون در آنجا گفتيم رحمت به معناي
چرا اسلام حلّيّت گوشت را مبني بر تذكيه كرده؟ (353)
رقّت قلب واجب الاتّباع نيست، و عقل پيروي آن را لازم نمي‌داند، بلكه پيروي از آن را باعث ابطال بسياري از احكام حقوقي و جزايي مي‌داند، و خواننده عزيز توجه فرمود كه اسلام در عين اينكه احكامش را تابع مصالح و مفاسد واقعي قرار داده، نه تابع عواطف، مع ذلك در بكار بردن رحمت به آن مقدار كه ممكن ومعقول بوده از هيچ كوششي فروگذار نكرده، هم مصالح واقعي را احراز نموده، و هم ملكه رحمت را در بيــن نوع بشر حفــظ كـرده است.
علاوه بر اينكه همه مي‌دانيم بيشتر گاو و گوسفند وشتراني كه مي‌ميرند علت مرگشان بيماريهايي است كه اگر گوشت آنها خورده شود انسانها هم به همان بيماريها مبتــلا مي‌گردنــد، و مزاج آنان تبــاه و بدنها متضــرر مي‌شود، و اين خود خلاف رحمــت است، و اگــر بشــر را محكــوم مي‌كرد به اينكه تنها از گوشت حيواني
(354) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
بخــورد كه مثلاً از كــوه پرت شده، آن‌وقت مي‌بايستي همــه افراد بشر دور دنيا بچرخند ببينند كجا حيواني از كوه پرت شده اســت، و اين بــراي بشــر حكمـي حرجي و خــلاف رحمــت است.

در تفسيـر عيـاشـي، از محمـد بـن عبـداللّه از بعضي اصحابش روايت كرده كه گفت: بـه امـام صـادق عليه‌السلام عـرضـه داشتـم: فـدايـت شوم، چرا خداي تعالي مردار و خـون و گـوشـت خـوك را تحـريـم كـرد؟ فـرمود:
خداي تبارك و تعالي اگر اينها را بر بندگانش تحريم و غير اينها را حلال كرده، از اين بابت نبوده كه خودش از محرمات بدش مي‌آمده، و از آنچه حلال كرده خوشش
تفسيري از امام صادق (ع) در فلسفه محرمات الهي (355)
مي‌آمده، بلكه خداي تعالي كه خلايق را پديد آورده مي‌داند چه چيزهايي براي ساختمان بدن آنان سودمند، و مايه قوام بدن آنان است، آنها را حلال و مباح كرده، تا به فضل و كرم خود مصالح آنان را تأمين كرده باشد، و نيز مي‌داند چه چيزهايي براي ساختمان بدن آنان مضر است ايشان را از استعمال آن نهي كرده، و آن چيزها را بر آنان تحريم نموده، مگر در صورت اضطرار، يعني در مواردي كه ضرر استعمال نكردن محرمات بيش از ضرر استعمال آنها است، آن را حلال كرده، تا شخص مضطر به مقدار رفع اضطـرارش و نـه بيشتـر از آن استفــاده كنــد.
امام سپس فرمود: و اما ميته بدين جهت تحريم شده كه احدي از آن نخورد، و نزديكش نشود، مگر آنكه بدنش ضعيف و جسمش لاغر، و مغز استخوانش سست و نسلــش قطــع مي‌شــود، و كســي كه مــردار مي‌خورد جز به مرگ ناگهاني نمي‌ميرد.
(356) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
و اما خوردن خون، انسانها را چون سگ، درنده و قسي القلب مي‌سازد و رأفت و رحمت را كم مي‌كند، تا جايي كه كشتن فرزند و پدر و مادر از او احتمال مي‌رود، و دوست و همنشين او نيز از خطر او ايمن نيست.
و اما حرمت گوشت خوك بدان جهت است كه خداي تعالي در ادوار گذشته مردمي را به جرم گناهاني به صورت حيواناتي چون خوك و ميمون و خرس و ساير مسوخات مسخ كرد، و آنگاه خوردن گوشت اين‌گونه حيوانات را تحريم نمود، تا مردم آن را جزء غـذاها و خـوردني‌هاي خود نشمارند، و عقوبت گناهي را كه باعث مسخ انسان‌هايي به صورت آن حيوان شد كوچك نشمارند.
و اما حرمت شراب به خاطر اثري است كه شراب دارد، و فسادي كه در عقل و در اعضــاي بــدن مي‌گــذارد، آنگــاه فرمود:، دائم الخمر مانند كسي است كه بت
تفسيري از امام صادق (ع) در فلسفه محرمات الهي (357)
مي‌پرستد، و شراب او را دچار ارتعاش ساخته نور ايمان را از او مي‌برد، و مروتش را منهدم مي‌سازد، وادارش مي‌كند به اينكه هـر گنـاهي چـون قتـل نفس، و زنا را مرتكب شود، او حتي ايمن از اين نيست كه در حال مستي با محارم جمع شود، در حالي كه خودش متــوجــه نباشــد، كــه چه مي‌كند، و شراب، كار نوشنــده‌اش را به ارتكــاب هــر نــوع شــر و گنــاه مي‌كشـاند .(1)
نفـي احكـام ساختگي زمان جاهليت درباره حيـوانات
«ما جَعَلَ‌اللّهُ مِنْ‌بَحيرَةٍ وَلا سائِبَةٍ وَ لا وَصيلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لكِنَّ الَّذينَ كَفَرُواْ يَفْتَرُونَ عَلَي‌اللّهِ‌الْكَذِبَ وَ اَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ»
1- الميزان ج: 5 ص: 256.
(358) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«خداوند براي بحيره و سائبه و وصيله و حام حكمي مقررنفرموده و ليكن كافران بــر خداونــد دروغ بستنــد و اكثــر آنــان تعقــل نمــي‌كننــد» ،(103 / مائده)
«وَ اِذا قيلَ لَهُمْ تَعالَوا اِلي مآ اَنَزَلَ اللّهُ وَ اِلَي الرَّسُولِ قالُــواْ حَسْبُنــا ما وَجَدْنـا عَلَيْـهِ ءابآءَنــآ اَوَ لَــوْ كـانَ ءابآؤُهُـمْ لا يَعْلَمُونَ شَيْئا وَ لا يَهْتَدُونَ.»
«و زماني كه گفتــه مي‌شــود كه روي آوريــد به آنچــه خــدا نازل كــرده و بـه رســول، گــويند كافي است ما را روشـي كـه پدرانمان را بر آن يافتيم اگر چه پدرانشــان چيــزي نمي‌دانستنــد و هدايــت نمـي‌پذيــرفتنـد» . (104 / مائده )
«بَحيرَه، سائِبَه، وَصيلَه، حام»، اينها اصناف چهارگانه چارپاياني هستند كه مردمان جاهليت براي آنها احتراماتي قائل بوده‌اند، و به همين منظور احكامي براي آنها

جعــل كرده بودنــد، اينك در آيه شريفــه فوق خــداي تعالــي مي‌فرمايــد: اين احكام از ناحيــه مـن نيسـت. (1)

«وَ هُوَ الَّذيآ اَنْشَأَ جَنّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفـا اُكُلُــهُ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمّانَ مُتَشابِها وَ غَيْرَمُتَشابِهٍ كُلُوا مِـنْ ثَمَـرِهِآ اِذآ اَثْمَــرَ وَ اتُـوا حَقَّـهُ يَـوْمَ حَصـادِهِ وَ لاتُسْــرِفُـوا اِنَّـهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ»
1- الميــــــــزان ج: 6 ص: 229.
(360) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
«او است كه باغ‌هاي داربست زده و بي داربست و نخل و كشتزارها كه ميوه آن مختلــف است و زيتــون و انار همانند و غير همانند آفريده، از ميوه آن چون ميــوه آورد بخــوريــد و حــق خــدا را از آن هنگــام چيــدنـش بدهيــد و اســـراف مكنيــــد كــه خـــدا مسرفــان را دوســت نــدارد». (141 / انعام)
«جَنّاتٍ مَعْرُوشات» عبــارت خواهد بــود از تاكستانها و باغهاي انگور و مانند آنها، و جنــات غيرمعروشــات باغهايــي كه درختهــاي آن بر تنــه خود استــوار باشد نه بر داربســت. و اينكه فرمــود: «وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفــا اُكُلُهُ» معنايش اين است كه خوردني‌ها و دانه‌هاي آن زرع مختلف است، يكي گندم است و يكي جو، يكي عــدس است و آن ديگري نخود.
ميوه و زرع (361)
مقصــود از متشابــه و غير متشابــه در جملــه «وَ الزَّيْتُــونَ وَ الرُّمّــانَ مُتَشابِها وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ» بطــوري كه از سيــاق برمي آيد ايــن است كه هر يــك از آن ميوه‌هــا از نظــر طعـم و شكــل و رنــگ و امثــال آن هــم متشابــه دارد و هــم غيــر متشابـه.
(362) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

«كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِآ اِذآ اَثْمَرَ...» امري كه در اينجا است امر وجوبي نيست، بلكه تنها اباحه را مي‌رساند، چون از اينكه قبلاً خلقت جنّات معروشات و نخل و زرع و غير آن را خاطرنشـان ساخته بود به دســت مي‌آيد كه امر به خوردن از ميوه‌هاي آنها امر در مورد توهم منع اســت و معلوم است در چنين موردي صيغه امر تنها اباحه را مي‌رساند نه وجــوب را.
در حقيقت تقدير كلام اين است كه: خداوند آن كسي است كه جنات و نخل و زرع را آفريد و به شما دستور داد تا از ميوه‌هاي آنها بخوريد و امر فرمود كه در موقع چيدن آن حــق واجبش را بپردازيــد، و شما را از اســراف در آن منــع و نهي كرد. و اين
مجوز خوردن ميوه‌ها (363)
سياق بهترين دليل است بر اينكه معناي دستــور داد اين اســت كه به شمــا اجازه داد.
(364) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا

و مقصود از حق در جمله «وَ اتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ،» آن حق ثابتي است كه متعلق به ميوه‌هاي مــذكور مي‌شود. اگـر فرمود: حق ميـوه را بپـردازيد بـه ايـن جـهت است كـه حق مـزبور به آن ميـوه‌هـا تعلـق مـي‌گيـرد، هم‌چنان‌كه گفتـه مي‌شود: حــق فقـراء چـون حـق به فقــرا ارتباط خاصي دارد.
آيه شريفه به طور اجمــال و سربستــه از ميوه‌هــا و حبوبات، حقــي براي فقرا قائل شده، و فرمــوده كه در روز دروي غلات و چيـدن ميـوه‌ها، حق فقرا بايد داده شود.
و اين اشــاره به حكــم عقــل است، و در حقيقــت حكمي را كه عقــل در اين باره دارد امضاء كرده نه اينكه بخواهــد مسأله زكــات را خاطرنشــان سازد، چــون اين
دادن حق‌فقرا در زمان‌برداشت محصول (365)
آيــه شريفه در مكه نــازل شده و تشريع زكات و وجوب آن در مدينه اتفاق افتاده است.
علاوه بر اين، اگر آيه شريفه راجع به زكات واجب مي‌بود مي‌بايست زكات در همه انواع نامبرده در آيه واجب بوده باشد، و حال آنكه در ميان آنهاچيزهايي هست كه زكات ندارد.
بله، بعيد نيست بگوييم اين آيه اجمال همان تفصيلي است كه بعدا در مدينه نازل شده، چون بطور كلي اصول شرايعي كه در مدينه بطور تفصيل نازل شده در مكه بطور اجمال نازل گرديده است، مثلاً در آيات مكي به طور اجمال فرموده: «قُلْ تَعالَوْا اَتْلُ ما حَـرَّمَ رَبُّكُـمْ عَلَيْكُمْ،» تا آنجا كه مي‌فرمايد «وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ،»
نهي از اسراف در استفاده از ميوه و زرع
(366) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
و اينكه فرمود: «وَ لا تُسْرِفُوا» معنايش اين است كه در استفاده از اين ميوه‌ها و غلات از آن حدي كه براي معاش شما صالح و مفيد است تجاوز مكنيد، درست است كه شما صاحب آن هستيد وليكن نمي‌توانيد در خوردن آن و بذل و بخشش از آن زياده روي كنيد، و يا در غير آن مصرفي كه خدا معين نموده به كار بزنيد مثلاً در راه معصيت خدا صرف نماييد. و همچنين فقيري كه از شما مي‌گيرد نمي‌تواند در آن اسراف نموده مثلاً آن‌را تضييع كند. پس آيه، مطلق و خطاب‌آن شامل جميع مردم است چه مالك و چه فقير.

روايات وارده در زمينه حق‌فقرا در ميوه و زرع (367)
در تفسير قمي در ذيل جمله «وَ اتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ،» گفته است: احمدبن ادريس از احمدبن محمد از علي‌بن حكم ازابان‌بن عثمان از شعيب عقرقوفي براي ما حديث كرد كه وي گفته است: من از امام صادق عليه‌السلام معناي جمله «وَ اتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ» را پرسيدم، فرمود: حق از خوشه (گندم و جو...) يك دسته و از خرما هنگامي كـه چيده شود يك مشت است.
سپس اضافه كرد كه از ايشان پرسيدم آيا ممكن است انسان اين حق را بعد از بردن خرمن به‌خانه‌بپردازد؟فرمود:نه‌اگرقبل‌ازبردنش بپردازد به سخاوت وي نزديكتر است.
و نيز در همان‌تفسيراز احمدبن‌ادريس از برقي از سعدبن سعد از حضرت رضا عليه‌السلام نقل كرده كه شخصي از آن جناب پرسيد: اگر در موقع درو و برداشت حاصل مساكين حـاضـر نبـاشنـد چـه بايد كـرد؟ حضرت فرمود: در اين صـورت تكليفي بر او نيست.
(368) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
و در كافي از علي بن ابراهيم از ابن ابي عمير از معاويه بن حجاج روايت كرده كه گفت: من از امام‌صادق عليه‌السلام شنيدم كه مي‌فرمود: در زارعت دو حق هست: حقي است گرفتني و حقي است دادني. عرض كردم گرفتني آن كدام است و دادنيش كدام؟ فرمود: حقي‌كه از زراعت به حكم اجبارمي‌گيرند همان عشر و نصف‌عشر (يك‌دهم و يك بيستم) اســت و اما آن حقي كه انســان خــودش به طيّب خاطــر خود مي‌دهـد همــان حقي است كه آيه: «وَ اتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ» متعـرض آن است.
و مقصود از روز حصاد همان روزي است كه شروع به چيدن مي‌شود و به‌تدريج روي هم انباشته مي‌گردد، همه اين مدت روز حصاد است.
آنگاه معاويه‌بن حجاج اضافه كرد (كه مطلب ديگري را نيز امام فرمود،) و به خاطرم جز اين نيست كه فرمود: حقي كه در روز حصاد بايد داد عبارت از اين است كه در طول
روايات وارده در زمينه حق‌فقرا در ميوه و زرع (369)
مدت حصاد هردفعه‌كه مسكيني‌مراجعه‌مي‌كند يك‌دسته به‌اوبدهدتاازحصادفارغ شود.
و نيز در كافي به سند خود از ابن ابي نصر از حضرت ابي الحسن رضا عليه‌السلام روايت كرده كه از آنجناب از معناي جمله «وَ اتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا،» پرسيدم، حضرت فرمود: پدرم بارهامي‌فرمود: اسراف در روز درو و روز چيدن خرما به اين است كه انسان با دو مشت خود بدهد.
آنگــاه فـرمــود پــدرم وقتــي در چنيـن مـواقعـي به غــلامي برمي‌خــورد كه با دو مشت خود صدقه مي‌داد، صــدايش مي‌زد و مي‌فـرمـود: خــرمــا را مشت مشت و سنبـل (خـوشـه) را دسته دسته بـده!
و نيز در همان كتاب به سند خود از مصادف روايت كرده كه گفت: وقتي در خدمت امام صادق عليه‌السلام در يكي از زمين‌هاي زراعيش بودم، موقعي بود كه داشتند درو
(370) امرها ، نهي‌ها و تحريم‌هاي خدا
مي‌كردند، اتفاقا سائلــي نزديك آمد و سؤال كرد من در جوابش گفتم خدا روزيت دهــد، حضــرت فرمــود: ساكــت، شمـا نمي‌توانيــد چنيــن جوابـي بـدهيـد مگــر بعــد از آنكــه بـه ســه نفــــر داده بــاشيـد پــس از آن در دادن و نـدادن مختـاريــد. 2 ـ نهــي از فحشــــــاء••• 67
و در تفسير عياشي از امام صادق عليه‌السلام نقل شده كه در ذيل آيه مذكور فرموده: از محصول جمع آوري شده خود به هر مسلماني كه نزدت آمد، بده و اگر هيچ مسلماني نزدت نيامد به مشرك بده.
و در كتــاب الدر المنثــور است كه ابن منذر، نحــاس، ابو الشيــخ وابن مردويه از ابي سعيد خــدري روايــت كرده‌انــد كه گفــت: رسول خــدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در ذيل آيه «وَ اتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ» فرمـود: آن حــق عبــارت اســت از آنچــه از سنبل‌هــا مي‌ريزد.(1)
1- الميــــــــزان ج: 7 ص: 500.
روايات وارده در زمينه حق‌فقرا در ميوه و زرع (371)
(391)

بسم الله الرحمن الرحیم
جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره توبه آیه 41)
با اموال و جانهاى خود، در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد حضرت رضا (عليه السّلام): خدا رحم نماید بنده‌اى كه امر ما را زنده (و برپا) دارد ... علوم و دانشهاى ما را ياد گيرد و به مردم ياد دهد، زيرا مردم اگر سخنان نيكوى ما را (بى آنكه چيزى از آن كاسته و يا بر آن بيافزايند) بدانند هر آينه از ما پيروى (و طبق آن عمل) مى كنند
بنادر البحار-ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار ص 159
بنیانگذار مجتمع فرهنگی مذهبی قائمیه اصفهان شهید آیت الله شمس آبادی (ره) یکی از علمای برجسته شهر اصفهان بودند که در دلدادگی به اهلبیت (علیهم السلام) بخصوص حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شهره بوده و لذا با نظر و درایت خود در سال 1340 هجری شمسی بنیانگذار مرکز و راهی شد که هیچ وقت چراغ آن خاموش نشد و هر روز قوی تر و بهتر راهش را ادامه می دهند.
مرکز تحقیقات قائمیه اصفهان از سال 1385 هجری شمسی تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن امامی (قدس سره الشریف ) و با فعالیت خالصانه و شبانه روزی تیمی مرکب از فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.
اهداف :دفاع از حریم شیعه و بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام) تقویت انگیزه جوانان و عامه مردم نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی، جایگزین کردن مطالب سودمند به جای بلوتوث های بی محتوا در تلفن های همراه و رایانه ها ایجاد بستر جامع مطالعاتی بر اساس معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم السّلام با انگیزه نشر معارف، سرویس دهی به محققین و طلاب، گسترش فرهنگ مطالعه و غنی کردن اوقات فراغت علاقمندان به نرم افزار های علوم اسلامی، در دسترس بودن منابع لازم جهت سهولت رفع ابهام و شبهات منتشره در جامعه عدالت اجتماعی: با استفاده از ابزار نو می توان بصورت تصاعدی در نشر و پخش آن همت گمارد و از طرفی عدالت اجتماعی در تزریق امکانات را در سطح کشور و باز از جهتی نشر فرهنگ اسلامی ایرانی را در سطح جهان سرعت بخشید.
از جمله فعالیتهای گسترده مرکز :
الف)چاپ و نشر ده ها عنوان کتاب، جزوه و ماهنامه همراه با برگزاری مسابقه کتابخوانی
ب)تولید صدها نرم افزار تحقیقاتی و کتابخانه ای قابل اجرا در رایانه و گوشی تلفن سهمراه
ج)تولید نمایشگاه های سه بعدی، پانوراما ، انیمیشن ، بازيهاي رايانه اي و ... اماکن مذهبی، گردشگری و...
د)ایجاد سایت اینترنتی قائمیه www.ghaemiyeh.com جهت دانلود رايگان نرم افزار هاي تلفن همراه و چندین سایت مذهبی دیگر
ه)تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و ... جهت نمایش در شبکه های ماهواره ای
و)راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی (خط 2350524)
ز)طراحی سيستم هاي حسابداري ، رسانه ساز ، موبايل ساز ، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک ، SMS و...
ح)همکاری افتخاری با دهها مرکز حقیقی و حقوقی از جمله بیوت آیات عظام، حوزه های علمیه، دانشگاهها، اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران و ...
ط)برگزاری همایش ها، و اجرای طرح مهد، ویژه کودکان و نوجوانان شرکت کننده در جلسه
ی)برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم و دوره های تربیت مربی (حضوری و مجازی) در طول سال
دفتر مرکزی: اصفهان/خ مسجد سید/ حد فاصل خیابان پنج رمضان و چهارراه وفائی / مجتمع فرهنگي مذهبي قائميه اصفهان
تاریخ تأسیس: 1385 شماره ثبت : 2373 شناسه ملی : 10860152026
وب سایت: www.ghaemiyeh.com ایمیل: Info@ghaemiyeh.com فروشگاه اینترنتی: www.eslamshop.com
تلفن 25-2357023- (0311) فکس 2357022 (0311) دفتر تهران 88318722 (021) بازرگانی و فروش 09132000109 امور کاربران 2333045(0311)
نکته قابل توجه اینکه بودجه این مرکز؛ مردمی ، غیر دولتی و غیر انتفاعی با همت عده ای خیر اندیش اداره و تامین گردیده و لی جوابگوی حجم رو به رشد و وسیع فعالیت مذهبی و علمی حاضر و طرح های توسعه ای فرهنگی نیست، از اینرو این مرکز به فضل و کرم صاحب اصلی این خانه (قائمیه) امید داشته و امیدواریم حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق روزافزونی را شامل همگان بنماید تا در صورت امکان در این امر مهم ما را یاری نمایندانشاالله.
شماره حساب 621060953 ، شماره کارت :6273-5331-3045-1973و شماره حساب شبا : IR90-0180-0000-0000-0621-0609-53به نام مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان نزد بانک تجارت شعبه اصفهان – خيابان مسجد سید
ارزش کار فکری و عقیدتی
الاحتجاج - به سندش، از امام حسین علیه السلام -: هر کس عهده دار یتیمی از ما شود که محنتِ غیبت ما، او را از ما جدا کرده است و از علوم ما که به دستش رسیده، به او سهمی دهد تا ارشاد و هدایتش کند، خداوند به او می‌فرماید: «ای بنده بزرگوار شریک کننده برادرش! من در کَرَم کردن، از تو سزاوارترم. فرشتگان من! برای او در بهشت، به عدد هر حرفی که یاد داده است، هزار هزار، کاخ قرار دهید و از دیگر نعمت‌ها، آنچه را که لایق اوست، به آنها ضمیمه کنید».
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک را دوست‌تر می‌داری: مردی اراده کشتن بینوایی ضعیف را دارد و تو او را از دستش می‌رَهانی، یا مردی ناصبی اراده گمراه کردن مؤمنی بینوا و ضعیف از پیروان ما را دارد، امّا تو دریچه‌ای [از علم] را بر او می‌گشایی که آن بینوا، خود را بِدان، نگاه می‌دارد و با حجّت‌های خدای متعال، خصم خویش را ساکت می‌سازد و او را می‌شکند؟».
[سپس] فرمود: «حتماً رهاندن این مؤمن بینوا از دست آن ناصبی. بی‌گمان، خدای متعال می‌فرماید: «و هر که او را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است»؛ یعنی هر که او را زنده کند و از کفر به ایمان، ارشاد کند، گویی همه مردم را زنده کرده است، پیش از آن که آنان را با شمشیرهای تیز بکشد».
مسند زید: امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس انسانی را از گمراهی به معرفت حق، فرا بخواند و او اجابت کند، اجری مانند آزاد کردن بنده دارد».